Ли бай мен Шыңғыс ханды қазақ жасағанда не өзгереді?

30.05.2022, 08:00 kznews.kz

Ақын, аудармашы Құдаш Сабаншыұлы: «Бар қазаққа ие болып, қазақша сөйлете алсақ соның өзі олжа ғой», — дейді… Мұңғұлкүреден Құлжаға – Құдаш мұғалім, әңгімеңізді туған жеріңізден бастасаңыз? – Мен 1939 жылы 30 қарашада қазіргі ҚХР Іле қазақ автономиялы облысы, Мұңғұлкүре ауданы, Ақдала ауылының Шетмыс деген жерінде қарапайым қазақ отбасында дүниеге келдім. Ол заманда бүгінгідей туған күнді тіркеу, туу күбәлігін беру де болмаған. Еске де сақтамайды екен. Әкем мен шешем жарықтық: «Әлгі қазан айында жауатын қырбақ қар емес, қыстың басында тізеден келетін қалың қар түскенде туылып едің. Біз сол кезде бір құданың үйіне қонаққа барып келгеннен кейін сен дүниеге келіп едің, содан сенің атыңды Құдабай қойған едік», – деп айтып отыратын. – Сіздің азан шақырып қойған атыңыз Құдабай болса, қазір Құдаш Сабаншы болып жүрсіз ғой. – Әке-шешем мені еркелетіп Құдаш деп айтатын. Кейін Құлжаға оқуға барғанан кейін атымды біржолата Құдаш Сабаншыұлына өзгертіп алдым. Әкем Сабаншы оқымаған, момын кісі еді, ешбір өнері де жоқ еді. Бірақ өзі діндар адам болды, бес уақ намазын қаза қылмай оқып жүретін. Мен төрт ағайындымын ғой, менен үлкен екі ағам, менен кіші бір інім болды. Әке-шешеміздің тұңғышы қыз екен, ол әкпемді мен туылмай жатып ұзатып жіберіпті. Екі ағам ержетіп еңбекке жараған кезде әкемнің қолы ұзарып, жұмыспен көп шұғылданбай екі ағама сырттай көз қырын салып ойда, қырда болды. Менің алаңсыз оқып қалғаным содан болатын. 4 сыныпқа дейін туған ауылымда оқысам, 5 сыныптан 7 сыныпқа дейін аудан орталығындағы метепте оқыдым. Ал толық ортаны Құлжадағы Ахметжан Қасыми атындағы дарынды мұғалімдер мектебінде барып оқып, 10 сыныпты 1959 жылы бітірдім. Мектепті бітіргеннен кейін біраз сыныптастарым ауылдарына қайтып кетіп қалды. Көбі ауылдарында мұғалім болыпты. Ал менің ары қарай жалғастырып оқу ойым болды. Ауылға барғанда не істеймін, Құдайға шүкір екі ағам еңбек істеп әке-шешеме көмектесіп жүр ғой, одан да жоғарылап оқиын, білім алайын деп шештім. Әсіресе үлкен ағам өте еңбекшіл жан еді, бір күні бұл ойымды осы ағама айттым, – Аға, тағы жоғарылап оқитын оқу бар екен, онда бес жыл оқиды дейді, менің соған барып оқығым келеді. Атам мен шешеме (әкемді ата деп атаушы едім) бұл туралы айтатын болсам, ол кісілер бұған қосылмайды білем. Құлжаға оқуға барарда әкем: «Құлжада безгек ауру тарап жатыр екен, сен безгек болып ауырып қалсаң саған кім қарайды? Пәленнің баласы, түгленнің баласы Құлжаға оқимыз деп барып безгекпен ауырып келіп, түйенің сүтін сауып ішіп жатыпты, саған сауып беретін бізде түйе де жоқ», – деп біраз қиғылық салып әрен жібергенін өзіңіз жақсы білесіз. Атам мен апама Құдаш тағы бес жыл оқиды екен деп айтпаңыз, бір-екі жылдық оқу екен деп айтып көріңіз, – дедім. Ағам сөзімді құп көріп: «Болды, оқимын десең оқып кел, мен әкем мен шешеме түсіндіріп айтамын», – деді. Міне осы ағаларымның арқасында Шынжаң институтының тіл-әдебиет факультетінде бес жыл озат оқып, қызыл дипломмен бітірдім. – Алғашқы жазған тырнақ алды туындыңыз есіңізде ме? – 1954 жылы бесінші сыныпта оқып жүрген кезімде Қытайда автономиялы құқықтық саяси реформа жүргізіліп, автономиялы өлке, автономиялы облыс, автономиялы аудан және автономиялы ауыл рет-ретімен құрылып жатты. Сол кезде Мұңғұлкүреде «Саганусын» деген (қазіргі Ақсу аулын негіз етіп) моңғол автономиялы ауыл құрылды. Осыған орай аудан бойынша ұлан асыр той жасалды, ұлттық спорттың неше түрінен өнер көрсетілді. Мөре палуан (моңғол) мен Жұман палуан (қазақ) бірін бірі жықпай ұзақ уақыт күресіп, халыққа тамаша өнер көрсетті. Сөйтсе, басшылықтың оларға тапсырысы солай болған екен. Мұғалім бізге осы тойға арнап шығарма жазыңыздар деп тапсырды. Мен өлең жаздым. Бұл менің тырнақ алды өлеңім еді. – Орта мектепті Құлжада оқыпсыз, ол кезде ауданда толық орта мектеп жоқ па еді? – Ол заманда аудандарда 7 сыныпқа дейін оқытатын, толық орта мектеп жоқ болатын. Мектепте жақсы, озат оқыған оқушыларды Құлжа қаласындағы Ахметжан Қасыми атындағы дарынды мұғалімдер мектебіне жіберетін. Мен де осы мектепке 1956 жылы қыркүйекте барып 1959 жылы шілдеге дейін үш жыл оқыдым. Бұл мектепте негізінен Қазақстаннан оқып келген мұғалімдер сабақ беретін. Арнаулы оқытылатын пәндерден сырт әр аптаның сенбісі түстен кейін білімін толықтыратын, өнерін шыңдайтын әдебиет, математика, физика, химия, сурет пәнінен және шорник деген куржектер болды. Шорник куржегінде етік тігу, етік жамау, қайыстан өрім өру секілді қолөнерді үйрететін. Мен сурет күржегіне қатынастым, өйткені өзім де бұрын сурет салып жүруші едім. Халел деген ұйғыр мұғалім бізге сурет сабағын берді, ол өзі сурет салып көрсететін, көбінесе «өздерің салыңдар» деп өзімізге салдырып қоятын. Сонда Сейтжан деген ұйғыр бала екеуіміз сурет салудың техникасын жақсы меңгеріп алдық. Бұл екеуіміздің салған майлы бояу суреттеріміз мектептің жиын залы, кітапханасы мен асханасының қабырғаларында ілулі тұратын. Одан сырт мектептің қабырға газететті шығару, оның материалдарын реттеу, суреттерін салу менің мойнымда болатын. Мектеп бітіретін кезде, «мына балаға обал болды ғой» деп мектеп ұйышмашына (ұйымына) бір керует әкеліп жалғыз өзімді жатқызып қойды. Тамаққа бара алмай қалсам, сыныптастарым кезекпен әкеліп беріп жүрді. Соңында жалығып кеттім, осы мен суретші болмай-ақ қояйыншы деген бекімге келдім. Құлжадан Үрімжіге 1959 жылы Үрімжідегі Шынжаң институтына оқуға түскеннен кейін сурет салуды біржолата қойдым. Сол жылы Қытай Халық Респуликасының құрылғанына он жыл толған болатын. Барлық жұрт сол мерекеге дайындалып жатыпты, әлі оқу басталмаған. Сол барыста бірнеше өлең жазып үлгірдім. Оның бір-екеуін «Шынжаң газетіне» жіберсем, «Мау төраға паратта» деген өлеңім қазанның бірінші күнгі нөміріне басылыпты, ал «Гұңшы қырманы» (Гұңше – колхоз) деген өлеңім қазанның бесінші күнгі нөміріне жарияланыпты. Осы екі өлеңім баспасөзде жарық көргеннен кейін мен әдеби шығармаға қарай ден қойдым. Құлжада оқып жүргенде Тұрдақын Битіман (Жексанбай) деген мұғалім үш жыл қатарынан сынып жетекшісі болды. Бұл кісі өзі әдебиетке қатты қызығады екен. Өзі де жазатын көрінеді, бірақ ол кезде газет-журналға жариялағанын көрмедік. Мен осы ұстазыма арнап өзім шығаратын қабырға газетке бір өлең жазған едім, сонда Тұрдақын мұғалімге бұл өлеңнің «Сіз киген өлең-жырдың тақиясын, басыма отырмын мен жаңа киіп» деген жолын «өте керемет, әдеби сурет!» деп қатты мақтағаны әлі есімде. Бұл кісіні айтқан себебім, Құлжада оныншы сыныпты бітіріп Үрімжіге барғанда курстастарымның жартысы ұйғыр, жартысы қазақ болды. Оңтүстік Шынжаңның Қашқар, Хотан, Атұш аймақтарынан ұйғыр балалар, ал солтүстік Шынжаңның Іле, Тарбағатай, Алтай аймақтарынан өзім құралпас қазақ балалар келді. Бір-бірімізбен онша танысып үлгірмедік. Сонда ұйғыр мен қазақ балаларды араластырып бір курсқа (аудиторияға) бөлген болатын. Бұл курсқа мені бірден старостасы сайлады, сөйтсем, менің мінездемемді, оқудағы үлгірімімді Құлжадағы сынып жетекшім жақсылап жазып жіберген көрінеді. Болмаса мені олар қайдан білсін. Сонымен бұл курсты бітіргенше староста болдым және бес жыл озат оқыдым. – Шынжаң институтында оқып жүрген кезде сабақ беретін қазақ мұғалімдер болды ма? – Бізге Ахметбек Кіршібаев, Әуелхан Қали деген қазақ мұғалімдер сабақ берді. Көбі ұйғыр мұғалімдер еді. – Сіздерде қытай тілі сабағы болды ма? – Біздің оқыған факультет тіл-әдебиет болғанымен әдебиетке қатысты сабақтар болды да, қытай тілі өтілмейтін. Біздің жанымызда қытай тілі факультеті болды, оларда бес жыл оқитын. 1960 жылдың басында Шыңжаңда ашаршылық болды, мектеп жағынан жарты күн оқытып, жарты күн «денсаулық бірінші» деп демалдыратын. Бірақ көп балалар аштықтан басы, бақайы ісіп кетіп ауыратын. – Ашаршылық кезінде сіздер не жедіңіздер? – Біз сыбыртқының басына ұқсайтын гаулияң деген астық бар, соның дәнін жедік. Оны жеген адамның іші қатып қалады екен. Аптасына бір рет сенбі күні ұйғыр науайлар жапқан ортасы шұқыр бидай тоқашын береді. Кейбір балалар сол тоқаштың жартысын жеп, жартысын келесі сенбіге дейін таңдайына салып сорып жүргенін көрдім. Асханада кеспе көже бергенде үстел үстіне анда-санда қоюы түсіп қалса соны теріп жеп жүргенін көрдік, өзіміз ауырсақта үйтпедік. Осындай қиын жағдайды бастан өткердік. – Ашаршылық қанша жылға жалғасты? – 1960 жылы басталған ашаршылық 1962 жылға дейін жалғасты. 1963 жылдан кейін барып жағдай біршама дұрысталды. – Сіздерге қытай классик әдебиеті мен шетел әдебиеті сабақтары берілді ме? – Ондай сабақтар болмайтын. Шыны керек ол кездегі жоғары оқу орындарында саясатты негіз етіп оқытатын. Мысалға айтайын, бізге бір ұйғыр мұғалым ұлт туралы сабақ беретін. Сонда әлгі мұғалім: «Ұлт деген үлкен мәселе, бұл маңызды мәселе, ұлт туралы Сталинның былай анықтама берген: «Бір ұлт болу үшін оның өзіндік діні болу керек, өзіндік әдет-ғұрпы болу керек, өзіндік тілі болу керек, өзіндік териториясы болу керек. Сондықтан територия өте маңызды мәселе. Мәселен, мына Қазақстандағы қазақтар мен Шынжаңдағы қазақтарды бір ұлт деп айтуға болмайды. Не үшін десеңіз, біз басқа територияда тұрамыз, бөліп отырған шекарамыз бар. Біз шекараның шығысында, олар шекараның батысында тұрады», – дейді. Ол кісі сөйлеп жатады, біз партаның астына тығып алып роман оқып отырамыз. Бір жақсысы ол кісі бізге неге сабақ тыңдамай кітап оқып отырсыңдар деп ұрыспайтын. – Сіздер тығып оқитын романдар қай елдің жазушыларыныкі еді? – Біздің оқитын кітаптардың көбі Қазақстан жазушыларының және орыс, француз жазушыларының романдары еді. Испания жазушысы Сервантестің «Дон Кихотын», француз жазушысы Бальзактың «Шегірен былғары», «Гория атайын», орыстың ақын-жазушылары Н.Гоголь, Леф.Толстой, М.Лермонтов, А.Пушкин және М.Шолховтың «Тынық Дон», «Көтерілген тың», Гардиевтың «Жас гуардия», «Тасталқан» деген романдары еді. Әсіресе Бальзактың «Шегірен былғарысын» өте қызығып қайталап оқушы едік. – Кітап оқумен бірге шығармашылықпен де айналысқан боларсыз? – Әрине, ара-тұра жазып жүрдік. Мен 1960 жылдан бастап қытай тілін өз бетіммен үйрене бастадым. Ол кезеде қытайша-қазақша сөздік атымен жоқ болатын. Тек қытайдың «Шиньхуа сыдән» деген сөздігі болды. Осы сөздіктегі әрбір сөздің тұсындағы қытай тіліндегі түсіндірмесін қа