Азиядағы қауіпті үрдіс қайда бет алады?

03.08.2023, 08:18 almaty-akshamy.kz

Соңғы он жылда Азияда, соның ішінде Шығыс, Оңтүстік- Шығыс және Оңтүстік Азия елдерінде қарулы күштерін жаппай кеңейту үрдісі бар. Көптен бері сарапшылар Азияда­ғы қару-жарақ бәсекесінің ықтимал қатеріне қатысты алаңдаушылық білдіріп келеді. Олар бұл бәсеке қыза келе, бақы­лаудан шығып кете ме деп алаң­дайды. Тура мәнінде, бұны ықти­мал қақтығыс қатері ретінде болжайтын сарапшылар да бар. Аталған аймақтағы үрдісте өткен ғасырдағы «Қырғиқабақ соғысы­ның» кейбір белгілері бар.

Айталық, Қытайдың қарқынды кеңейген әскери қуатына қарсы Үндістан және өзге елдердің қайтарма жауаптары. Үнді-Тынық мұхит аймағына тән бұл жағдайға АҚШ пен Қытай арасындағы бәсеке түпкі себеп болға­нын көреміз. Бұл үрдіс дами келе, ұлы құр­лық кіндігіндегі біздің аймаққа да өз әсерін беруі мүмкін. Әне, сондықтан да аталмыш жағдайға ұдайы назар аударуға тура келеді.

ҚЫТАЙ ФАКТОРЫ

Қытай алып Үнді-Тынық мұхит аймағын­да талассыз әскери көшбасшы. Оның соңғы екі жылдағы қорғаныс шығындарына бөлген бюджеті қарқынды өсімге ие (2021 жылы 214 млрд АҚШ долларын құраса, 2022 жылы 242 млрд долларға дейін жетті). Оның қорғаныс күшіне Үндістан, Жапония, Австралия секілді балама күштер тек Құрама Штаттар арқылы теңгерімділік сақтауға тырысады. Алайда, аймақтағы шағын елдердің өзінде қазір әскери қуатты арттыру тенденциясы қарқынды. Бұның өзін сарапшылар Қытай факторымен қарастыруға бейім.

Қытайдың жалпы әскери қуатынан бөлек, ядролық арсеналын арттырудағы белсенділігі де аймақ елдерін, АҚШ секілді державалар­ды да алаңдатады. Қазір бұл елде 400-ден астам ядролық оқтұмсық бар, ал оны жыл сайын көбейтуде. Болжамға сенсек, Бейжің өз ядролық арсеналдарын осы қарқынмен кеңейте берсе, 12 жылда Құрама Штаттармен теңеседі. Яғни 1500 ядролық қаруға ие бола­ды (АҚШ-та қазір 1770 дана ядролық оқтұм­сық бар делінеді, Қытай аталған шамаға жетсе, стратегиялық тұрғыда теңескен сана­лады).

Қытайдың қарқынды кеңейіп бара жат­қан ядролық қуаты Үндістан секілді елдерге үлкен қиындықтар алып келуде. Жаңа Де­лидің әу баста ядролық қаруға ие болуға де­ген құлшынысын оятқан да Қытай болатын. Үндістан өзінің ядролық қаруға ие болу қа­жеттілігіне басты себеп ретінде Қытайды атаған. Қазір Үндістан да өзінің ядролық қуатын кеңейтуге үміткер, дәлірек айтсақ мәжбүр болып отыр. Тікелей, ядролық оқтұмсықтарын көбейтпесе де 200 немесе одан да көп атом бомбасын жасауға қажетті плутонийін шығаруға дайындық жасап отыр. Бұған қоса, Үндістан алыс аралықты зымы­рандарын барынша дамытты. Мысалы, қазірдің өзінде Agni-V секілді үнділік зымы­рандар Қытайдың кез келген нүктесіне дәл соққы жасай алады.

Өткенді және қазіргі жағдайды қарастыр­сақ, Азиядағы жаппай қарулану бәсекесінде Қытай факторы толқынды эфект жасағанын көреміз. Былайша айтқанда, Қытайдың ядро­лық қуатқа ие болуы Үндістанға, Үндістан­ның ядролық қару жасауы Пәкістанға қозғау­шы болған. Дәл сол секілді, қазіргі жаппай қарулану да осыған ұқсас әсер беруде.

ӘСКЕРИ БӘСЕКЕНІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ

Егер, Азиядағы аталған үрдіске масштаб­ты түрде көз жүгіртсек, әскери бәсекелестік бірнеше бағытта өрбіп жатқанын көреміз. Оның біріншісі – манағы айтып өткен ядро­лық қару бәсекесі. Ал ядролық қаруға ие емес елдер үшін өзге бағыттарда қарқынды бәсеке бар. Атап айтсақ мыналар: Кибер-со­ғыс техникасын дамыту (Солтүстік Корея кибер-соғыс мүмкіндігін де жоғарылатып келеді, Жапония, Оңтүстік Корея да оған қарсы әрекет етуде); Зымыран түрлерін жетілдіру (орта-шағын елдерге тиесілі ба­ғыт); Баллистикалық зымырандарын дамыту; Әскери-әуе және теңіз күштерін жетілдіру;

Ядролық қару жарысындағы ең қауіпті сценарий – жаңа ядролық елдердің пайда бо­луы. Шамалауымызша, қазір сондай ықти­малдық бар. Айталық, Солтүстік Кореяның ядролық қаруға ие болуы және баллистика­лық зымырандарын қарқынды дамытуы Оң­түстік Кореяны бұл бағыттағы шектеуін қайта қарастыруға итермелеп отыр. Өткен айда Оңтүстік Корея тарабынан «ядролық қаруға ие бола аламыз» деген сыңайлы мәлімде­менің жасалуы осыны білдіргендей. Үрдіс онымен тоқтап қалмайтыны белгілі. Оңтүстік Корея шындап ядролық қаруға ие болса, онда бұл Жапонияға да жол ашады дегенді білді­реді. Ал бұдан бөлек, Азияда Иран, Сауд Арабиясы секілді жаңа үміткерлер жетерлік.

Азиядағы қару-жарақ бәсекесі зымыран саласынан анық байқалады. Ең қызығы, бұл бәсекеде Филиппин, Индонезия, Малайзия, Вьетнам, Тайланд, Мьянма, Сингапур секілді шағын елдер белсенді. Осы елдердің бәрінде дерлік әскери теңіз күштерінің мүмкіндігін арттыруға деген ынта жоғары. Судан әуеге, әуеден суға, құрлықтан суға атылатын зымы­ран түрлерін жетілдіруге де белсенді.

ҮРДІСТІҢ ЕКІ ҚЫРЫ

Азиядағы қару-жарақ бәсекесі қайда бас­тайды дегенде шетелдік сарапшылар түрлі болжамдар жасайды. Бірқатары бұл үрдіс тікелей қақтығысқа жетелейді, себебі, қару- жараққа ие болу деңгейі әртүрлі болғандық­тан оларға ортақ шектеу қою қиын деп санай­ды. Енді біреулері қару-жарақ жарысы «Қырғиқабақ соғысы» кезіндегідей эфект беруі мүмкін деген болжам айтады. Мысалы, қуатты қырып-жойғыш қаруға ие болған екі алып держава ақыры тікелей қақтығысуға батпай, дипломатиялық шарпысумен шектел­геніндей.

Бірақ біз адамзат тарихынан бұдан да жаман мысалдарды таба аламыз. Көп жағ­дайда қару-жарақпен жарысудың соңы қақ­тығысқа барып тірелген. Бірінші жаһан соғы­сы алдында ағылшын мен неміс ортасындағы теңізге үстемдік бәсекесі ақыры шынайы соғысқа қару-жарақ дайындады. Сондықтан қауіпті үрдіске қатысты сергек бақылау жүргізуге тура келеді.

«Аlmaty-akshamу», №92, 3 тамыз, 2023 жыл