Бөлінсек аз-ақпыз, біріксек қазақпыз – Абылайхан Қалназаров

20.05.2024, 10:11 turkistan.today

Қазіргі алмағайып заманда елдің бірлігі, тұтасығы басты орында. El.kz тілшісі осы бағытта мәдениеттанушы-философ Абылайхан сұхбаттасқан еді,-деп хабарлайды turkistan.today.– Басыбүтін бір тақырыпта сұхбаттасуды оқырман жылы қабылдайды екен. Сондықтан да бүгінгі сұхбатымызды елдің бірлігіне арнасақ қалай қарайсыз?– Жақсы. Солай болсын. Бұған дейін қазақтың ақпараттық-психологиялық соғысы, руханият, күш мәдениеті сынды тақырыптарды жүйелі түрде көтеріп келе жатсам да көптеген ел ағалары мен ғалымдар осыған дейін жарияланған «Билікті сынаған дұрыс, сыбаған қате» сұхбатым арқылы танып жатыр екен. «Сыныңа сыным» деп сын айтқан әріптестер де табылды. Өз басым сол арқылы елдегі сын мәдениетін белгілі бір деңгейде көтеруге үлес қостым деп ойлаймын. Бірақ оның «Шымкенттің жұмсақ күші» кітабы мазмұнынан туындағанын кезекті рет айта кету керек. Яғни сын табиғатын билік пен қоғам бірлігі призмасы тұрғысынан тарқаттым. Ондағы басты фишка да сол болса керек. Ал билік пен қоғам ымыраластығы мен әріптестігі ғана емес, жалпы «бірлік-береке» мәселесі қазіргі таңда №1 көкейкесті түйткіл. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың біршама уақыт бұрын Ұлытаудағы Құрылтайда «Бірінші Жалпыұлттық бірлікті нығайтуға баса назар аудару қажет» деп айтуы, кешегі Түркістан Құрылтайында да бұл мәселеге қайта оралып, Абай облысындағы өрт аясында ел басына түскен әр қиындықтың біздің береке-бірлігімізді сынға салатынын кезекті рет еске салуы да осыдан емес пе? Оған тапсырма беру, ал бізге алдын ала қамданып әрекеттену – басты парыз.– Сіздің жыл басында жарық көрген «Шымкенттің жұмсақ күші» кітабыңыз туралы түрлі пікір айтылды. Өзіңіз де естіп жүрген шығарсыз?– Жұмсақ кітап алғаш шыққанда оны бөле-жарушылық пен жершілдік кітабы ретінде қабылдағандар болды. Тіпті оқып білместен ауыр эпитеттер таңып, күстаналап, керек десеңіз бір жиында білдей шығыстық жазушы көрермендер ортасында отырған мені нұсқап бірталай әңгіме айтты. Шымкент жақ та әдепкі су тимес мінезіне салып, «көрмеген, білмеген» болып басын ала қашты. Ақордадағы басшылардың қырына ілініп қалармыз деген әсіре сақтықтары болса керек. Тіптен, отандық бүкіл БАҚ «Саяси технология туралы тұңғыш қазақша кітап» жарық көрді деп сүйіншілеп жатқанда, шымкенттік-түркістандық ресми басылымдардың үнсіз қалғаны қызық. Басында аядым, сосын жаным ашыды жәнеден ат үстіндегі бұл «тұлғалардың» кезінде бағасын алмасын біліп, түсіністікпен қарадым. Төл брендің мен маркаң құнды болу үшін жігіттерше мінез көрсетіп, «тұрып» та беру керек қой. Азаматтық та керек. Қазір ондай-ондай немқұрайдылық пен әсірелік басылды. Өйткені оның жалқы арқылы жалпының бүкіл шиесін шешуге арналған жалпылама әдістемелік кітап қана емес, бірлік пен ынтымақ технологиясының кітабы екендігіне көпшіліктің көзі жете бастады.Ең бастысы, еліміздің ТОП-100 кіретін шешім қабылдаушы саяси истеблишментінің басым бөлігінің қолына тиіп үлгерді. Олардың тарапынан кей тұстарын жетілдіру бойынша да ұсыныстар келіп жатыр. Қазір екінші лайт-версия шығарылымын басу үшін жұмыс жасау үстіндемін.– Лайт-версияда неге басымдық беріледі?– Бірлік пен ынтымақ мәселесін шешу жолдарын баса көрсеткім келіп отыр. Өйткені еліміз қазір тарихта бұрын-соңды болмағандай жікшілдік пен бөлінушілікке салынып алды:Біріншіден, тіл – бір-бірінен дербес өмір сүріп жатқан қазақ тілді және орыс тілді орталар бар. Қазақ тілділер де монолит емес, диалект-говорды айтып, «дарбыз-қарбыз» деп далбасалап жүр.Екіншіден, дін – дәстүрлі емес діндерді айтпағанда, Ұлы далаға тән мұсылманшылықтың өзі ішінара қырық бөлік. Оларға енді кеп тәңіршілдік деген ескінің сарқыншағы кимелеп қосылып отыр.Үшіншіден, аймақ – оңтүстік, солтүстік, батыс пен шығыс, орталықшылдық бар. Оны ауызекі тілде «үйжандар, батыстықтар және басқа деп жүр.Төртіншіден, ру – тайпа-жүзге бөліну аздай, оның ішіндегі тармақтары болып жік-жік.Бесіншіден, әлеуметтік жағдай – қазақ қоғамы бай мен кедей болып түбегейлі қалыптасып болды. Қара халық тарапынан баяғы Лениндік-таптық сана оянып келеді. Алтыншыдан, Ресей мен Украин соғысы – мақтабастар мен украиншылдар шоғырлары. Бұл жерде батысшыл-америкашылар мен ресейшілдер, тұраншыл-түрікшілдерді айыру қиын. Кейінгі кезде арабшылдар мен қытайшылдар да пайда болды.Жетіншіден, билікке қатынас – билікті қолдайтындармен қолдамайтындар. Кей жағдайда «ескі» немесе «жаңа қазақстаншылар».Сегізіншіден, қазақстандықтар – қазақтар мен диаспоралар болып өз әлемдерін құрып алған. Одан қалса, қазақстандық қазақтар шеттегі елге оралған қандастарын бөлектеп әуре. Бұған қалалықтар мен ауылдықтар жіктелімін қос.– Сіздің «Қазақ-қырғыз бауырластығына күрес әлемінен 3 мысал» атты мақалаңызды оқығаным бар. Бұл да сол ауаннан екен...– Жалпы, менің қай кітабым немесе мақалам, іс-қимылым болмасын, Қазақстан азаматы бола тұра ұлт-нәсілге, жүз-руға, діни сенім мен тілге, жер-топырағына бөлінгенді қойып, енді грамматикалық жағынан бөлінуге көшкен халықты елдікке шақырып, біріктірудің талпыныстары. Мен секілді бір ғана кісінің деңгейінде емес, мемлекеттік жоғары деңгейде алыс-жақын әлемдік ойыншылардан, батыс-шығыстан, іштен, жан-жақтан іске қосылған Қазақияны, оның ұстыны – титулды ұлт қазақты іріткіш, айырғыш, бір-бірінен бездіргіш түрлі жобалардың ықпалын жоюдың біртұтас идеологиясы мен стратегиясы түзілсе деймін. Халық та өз өміршеңдік мүддесіне жауап бермейтін, кешегісі мен бүгіні, ертеңіне жасалып жатқан бүкіл қиянатшыл «абракадабраны» түсінсе деймін. Мәселен, бұл бағытта менің өзім індетіп зерттеген, әлі де түбіне жетпеген екі мәселе бар: шымжатырқау және найман руына қырын қараушылық.«Бақсам, бақа екен» демекші, екеуі де мақсатты түрде отаршылдардың сырттан таңған саяси жобалыр болып шықты. Біріншісі, Кеңес Одағының қолтумасы болса, яғни балшабек-советтердің ұлт ұлыларының сүйегі жай тапқан, Ислам діні орталығы қызметін атқарып, әлденеше ғасыр астана болған киелі өлкеге өзге отандастың жеккөрушілігін тудыруы. Айталық, жазушы Қалтай Мұхаметжанов бергі замандағы оңтүстікті жатырқаушылықтың бір қайнарын өткен ғасырдың сексенінші жылдары жаңаша қарқын алғанын айтады. Ол: «Оңтүстікке деген көзқарас, әсіресе, 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасынан кейін мүлде өзгеріп кетті. Сол бір қаһарлы кезеңде «Желтоқсан оқиғасының басты себепкері – оңтүстіктің адамдары, оңтүстіктен шыққан басшылар мен басқа да кадрлар, Алматыда оқып жатқан оңтүстіктің студент жастары» деп айқайлай айтылып, жарнамалай жазылып жатты. Тереңірек толғансақ, сол Желтоқсан оқиғасы және оңтүстік жөнінде талай-талай әңгіме айтуға болады. Бұл жағдаяттың астарында небір қатпарлар жатыр. Ең бастысы, ұлт ұясына, ұлыс ұйытқысына деген өшпенділіктің жатқанын пайымдай білу керек. «Тіпті, «Известия» мен «Комсомольская правдаларға» дейін оңтүстікке қатты шүйілді. Олардың «әптішу» дегенін жерге түсірмей қағып алып, қайта басып отырды» дейді.Екіншісі, Ақпатша заманының туындысы көрінеді. Қазақтың ішек-қарнын, болмыс-ділін әбден зерттеген империя жансыздары, жандарал-офицерлер аға сұлтандарды тағайындау, болыстық бөлініс арқылы төре низамын жойып, ел арасын ашқаны секілді ерлік тарихы мығым, басы асау іргелі руларға «сексеуілді сексеуілмен ұру» принципімен келесілерін қарсы қойып әлсіретіп бақты. Бұған да қатысты бұлтартпас дәлелдер көп-ақ.Мұны не үшін айтып отырмын? Мәселенің масштабын түсіну үшін мысалдаймын. Кезінде ата жау болған қалмақты – заңды, ал алтаудың бірі – «татар» десе Алаш баласы неге тітіркенеді? «Өзбек-қырғыз» немесе «тәжік» десе неге өзінше мұрын шүйіріп, жақтырмайды. Өзіміздей түркі-мұсылман мол отырған Капқаз десе, «жүн төстер» деп неліктен өшігіп тұрамыз? «Дұнған-ұйғыр» десе, тіптен өршеленіп тұрмыз. Олар да неге бізге шабынып тұр? Ал бәріміздің ортамызға мұжық келсе, неге жаппай құшақ жая қарсы аламыз? Неге сөзін сөйлеп, капқаздықты, ортаазиялықты, яғни бір-бірімізді жығып береміз? Күні кеше релоканттар қаптағанда, Оралда жылы-жұмсағын беріп қана қоймай, темекісіне дейін қолбалаша жүгіріп тасыған жоқ па? Ой жіберіп көрген жан бар ма?Сол айта беретін қазақ-қырғыз бауырластығы туралы мақалада мен нені жеткізгім келді? «Қырғыз жарасы» бітуі керектігін паш еттім. Емін табу үшін бөлуші емес, біріктіруші мағлұматтарды көптеп айтып, көрсетіп, жазуымыз керектігіне тоқталдым. Насихаттай беруіміз керек. Онсыз екі халыққа да елдік пен теңдік жоқ. Қазақ-қырғыз бір анадан туып қана қоймай, шықса, төбесі бір, өлсе, моласы бір болған тұс есепсіз. Ресей отаршыларына қарсы бірігіп соғысуға тиіс потенциалдың Кенесары уақиғасындағы өзара итырғылжыңда қалай рәсуі болғаны бізге сабақ болуы керек.– Сонымен, қырғыз да, басқа да, ағайын-бауыр, ал «Өзбек – өз ағам» дейсіз ғой.– Бір қадірлі ақсақал айтқандай, өзбек – мұсылман, түркі, тілдес, ділдес, еңбекқор, кішіпейіл ұлт (Енді пендешілік қайда жоқ). Өзбекке деген Әбілқайыр-шайбандар заманынан қалған қандай да бір негативтің тарихи себептері бар да шығар. Бірақ бодандық кармасы ортақ, жиренерімізден бұрын үйренеріміз көп халық екендігі де рас.Тарихи-идеологиялық призмада айтар болсақ, Ақпатша шенділері, кейін комиссарлар мен партократтар ғасырлар бойы бірге жасасып келген қазақ пен өзбекті символдық-мәдениеттік деңгейде бөліп қана қоймай, екі халықты шебер антагонизациялады. Зымиян коммунистік идеологияны пайдалану үрдісімен екі бауырлас жұртты ұдайы жарыстырып, өзара бой салыстырғызып, салғыластырып, өзіне бірігіп қарсы шығу мүмкіндігін жою арқылы екі жеп биге жетті. Тап осындай әзәзіл әдістерді әлі күнге сыртқы күштердің бізді – қазақтарды өзара және өзге де диаспоралармен жаулықта ұстау үшін пайдаланып жатқанын мойындау керек.Мен атаулы кітабымда да «Шымкент, шымкенттіктер өзіне шымжатырқаушылар мен шымжаттар таңған жағымсыз рөлі мен стереотиптерін қабылдамауы керек. Өзін-өзі зерттеп зерделенген принциптерге сай қайта құрып, ішкі және сыртқы орталарда көпшіліктің назарын аулап, ешқашан да жалықтырмайтын жаңа даралық тапса нұр үстіне нұр. Өзгелерге өз бейнесін анықтауға мүмкіндік бергенше, Оңтүстік өз келбеті мен өзі туралы пікірлер шоғырын басқа ешкім де емес, нақ өзінің мүддесіне сай сомдауға тиіс» деп жаздым. Бұл сөздің жалпы қазақ елі үшін де жаны бар. Өйтпеген жағдайда дұшман ниеттілер жалпыұлттық және жа