Шымкентке қандай әкім керек?

17.05.2024, 17:36 turkistan.today

Кейінгі 31 жылда Шымкент қаласында 19 рет әкім ауысыпты. Елдегі үш ірі мегаполистің бірі саналатын қалаға неге басшы тұрақтамайды? Әлде бұл қалыпты жайт па? «Шымкенттің жұмсақ күші» дейтін аты да, заты да ерекше кітаптың авторы, мәдениеттанушы-философ, политтехнолог Абылайхан Қалназаровпен осы мәселе жөнінде сұхбаттасқан едік,-деп хабарлайды turkistan.today порталы El.kz-ке сілтеме жасап.– Абылайхан мырза, сізді сыртыңыздан «елдегі жалғыз шымкенттанушы, Шымкенттің бас идеологі» деп те атайды екен. Зерттеудің мұндай түріне қалай бет бұрып жүрсіз? Шымкентті Қазақстанның өзге аймақтарынан бөле-жарып зерттеп жүруіңіз жершілдік, тіпті жікшілдік емес пе?– Тәуелсіздік алғаннан бері Шымкент қаласында 19 рет əкім тағайындалып, 16 əкім басқарыпты. Мұны бейнелеп айтсақ, сонау 1992 жылдан бері келе жатқан 19 эпизод пен 16 актердан тұратын нағыз сериал деуге болады. Елдегі үшінші мегаполис басқа жағынан болмаса да, тіл-діл, демография тұрғысынан елдегі «донор» қаланың бірі. Қазақстанның түкпір-түкпіріне тарап жатқан әр шымқалалық өзімен бірге менталитетін ала барады. «Ауылдан адам көшкенмен, адамнан ауыл көшпейді» дейтін ән мәтініндегі сияқты құбылыс қой. Яғни, шымкенттіктер көпшілік болу есебінен елдің дамуына, мемлекетіміздің заман талабына сай трансформациялануына еңбегімен де, экономикалық белсенділігімен де, әдет-ғұрып, мінезімен де әсер етуде. Шымкенттің жұмсақ күшін терең зерттеу осы тұрғыдан маңызды. Тіптен ел үкіметі осы жұмсақ та табиғи күшті өзі де қаруына алатын болса, талай елдік мәселені шешіп тастаған болар еді. Жаңа егемендік тарихымызда бірқатар қара күшке салған кездерімізде нендей нәтижеге қол жеткіздік, соның да теріс жағын көрсеткім келді. Одан қалса «Не шықса да, Шымкенттен шығады» деген қыжыртпа сөз бар. Елдегі жемқорлық, парақорлық сияқты келеңсіз құбылыстардың тамырын бір ғана күнгей өңірден іздейтін сыңарезулер бар. Олардың шымжатырқауына да тойтарыс беруді көздедім. «Жікшілдік» деп солардың әрекетін айту керек шығар. Міне, осындай тенденцияларға елдік сана және ғылыми ізденіспен жауап іздеуім түрткі болса керек. Ал былай Ұлы даланың палуандары мен күш мәдениеті, мемлекетшілдік философиясы, қажылар туралы да ізденісте екенімді жеткізгім келеді. – Мұндай күрделі қаланы басқаратын адам қандай болу керек сонда?– Аймақ – кеңістік. Әкімдік сол кеңістікті ұйымдастырушы орталық саяси ұйым. Ал әкім сол әкімдіктің бүкіл саясаты мен тиімділігіне жауапты құзіретті тұлға. Ендеше Шымкентке де әкім болу бақыты бұйырған басшы өзінің қандай болмағын анықтау үшін ең алдымен мына сұраққа жауап беруге тиіс: «Біз кімбіз? Мен кіммін?». Мысалы, менің өзім ұнататын америкалық коуч Бен Хоривицтың «What you do is who you are. How to Greate Your Business Culture» (Не істеп жатсаңыз, сіз де солсыз. Өз бизнес мәдениетіңізді қалай құруға болады) кітабында осыған ұқсас жағдайлар кеңінен талданған.Хоривиц ұйым басшысына қойылуы және оның тарапынан жауап берілуі тиіс сауалдар мыналар деп естептеген: Тұтынушылармен қалай сөйлесесіз?... Адамдар қиналғанда қол ұшын созасыз ба?... Сізге сенім артуға бола ма?... Өз тарапымнан бұларға жергілікті сипаттағы мына сұрақтарды қосар едім:Астанадағы Ақорда, жалпы ел стратегтері Шымкенттен алыс-жақын перспективада не күтіп отыр? Түркістан мен Шымкент Ташкентке шекаралық баланстық күш болу керек деп ойлай ма? Шымкенттіктер болашақтан не күтеді? – Сонда әкім бұл сұрақтардан не түюі керек?– «Әкім» – «хәкім» деген тамаша мұсылмандық шығыс сөзінен шыққан. Қазір ол әулие-хәкімдікке тән сакральды да жауапкершілігі зор ілкі мән-мағынасынан жұрдай болған. Ассоциативтік қатары да жағымсыз образдармен қалыптасты. Сондықтан да қазақи жүйеге сәл де болса жақындаймыз десек, әкімқара өзін қоғам алдына қазіргі түсініктегі «әкім» емес, «би» ретінде қоюға тиісті. Себебі жергілікті халықтың діліне осы формат жақын. Тарихи тұрғыдан алғанда, би – үштіктің бірлігі: этатист, мемлекетшіл және халықшыл құбылыс. Ал әкім деген бүгінгі жағдайда көбіне жоғарыдағылардың мүддесін түгендеумен айналысатын, билік аппаратына ғана жұмыс істейтін этатизммен шектелуде. Кім тағайындаса, соның осындағы «алтылығы» іспетті. Кейбір «мәдениеттілерінің» ел теңдік талап етіп келгенде, Конституциямызда атап көрсетілгендей, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық екендігін ескермей, балағаттап қойып жүргені де сол. – Шаһар тарихында эталон етіп ұсынарлықтай әкім болып көрді ме?– Шымкент тарихында ондай тұлғалар баршылық. Жаугершілік заманда Абылай хан жоңғарларды жеңгеннен кейін азат етілген жерлерге халықты орналастырғаны мәлім. Сонда Ташкентке датқа қылып қарауыл Қанай биді қалдырса, Шымкентке әкім қылып Балық мырза дегенді қалдырған. Олардан да бөлек қаншама атпал азаматтардың есімі ел жадында қалған. Сол Абылайдың Самарқан-Бұқара сапарында көрген түсі әфсанасында ауызға алынатын Сайрам мен Шымкент әкімі Ғабдылрахман туралы не білеміз? Осылардың ішінде Ғабдылрахманнан басқа қай-қайсысының өмір тарихын алсақ та өзіне тапсырылған ел мен аумақтың бағы үшін отқа да, суға да түскен нағыз қайраткер, өз уәзипасына адал адамдар болғанын көреміз. Демек, бұдан шығатын қорытынды сол, шын әкім яки би – бұл кеңсенің қабырғасына ілініп тұрған бағдарлама я плакат емес. Көпшілік жиналған жерлердегі жалынды сөздер де емес. Ақпараттық-маркетингтік, пиарлық жұмыстар да емес. Әкім халықтың көзінде ең алдымен баяғы билердің үрдісімен нақты іс-қимыл мен халықшыл атқарылған тірліктер бейнесін толтырып тұруы керек. Нақ осы нәрсе әкімнің басты анықтауышы. Қаңтардан кейін бір қалаға жетекші болған дөкейдің оққа ұшқан боздақтардың қырық күндігін өткермеген халыққа көңіл айтудың орнына, бәзбіреулерге алғыс айтқанын, оған көпшіліктің қалай шамданғанын да көрдік емес пе? Яғни әкім кім болғысы келеді, ертең орнынан кеткенде ел есінде кім болып қалғысы келеді? Осыны өзі үшін өзі шешіп алмай болмайды.– Сіз айтқандай Шымкент сияқты тұтас бір қаланың тағдырын жалғыз әкімнің қолына тапсырып қана қарап отыру қаншалықтың дұрыс?– Жаңа кезеңдегі қалалық әкімдік те қоғамға бұрынғыдан да тиімді қызмет етуі керек. Өйткені соңғы кездері билік онша-мұнша кем-кетігін, қателіктерін білдірмей тұратын сакральдылық жамылғысынан айырылып қалды. Ол бүкіл Қазақстан үкіметіне тән жүйелік кемшілік – қай жерде өрт болса, сонда шләнгісін ұстап, алаөкпе болып шапқылап жүретін өрт сөндіруші болмауы керек. Яғни оның жұмысының нәтижелері қоғамға ғана тиесілі және мәселелердің алдын ала білуімен де маңызды. Алайда әкімдік қоғамға толықтай бағынып немесе оған тұтастай сіңіп кете алмайды. Әкімдік мәдениет жағынан қоғамнан асып түсуі керек. Ал бұған ықпал ететін аса зор күштің бірі – әкімнің тұлғасы және адами мәдениеті мен тәртіп тудырушы лидерлік стандарты десек, артық айтқандық емес. Меніңше, тап қазір Шымкентке басшылық етуші әкім қала аумағында жаңа этикалық нормаларды қалыптастыруы керек. Ал бұл жұмыс ең алдымен әкімдіктің өз ішінен басталуға тиіс. «Әр компани я жоғары дәрежелі адамгершілік принцптеріне иеміз деп санайды. Алайда қарапайым қызметкерлерінен сұрасаң, олардың аузынан мүлде басқа әңгімелер естір едіңіз. Адамгершілік принциптерін ендіру өте қиын жәнеден бұл ұзақмерзімді концепция. Адамгершілік принциптері, адалдық пен тәрбиелілік – ұзақмерзімді мәдени инвестиция іспетті. Оларды енгізудің қиындығы сол, мұнда екі стандарттылыққа жол жоқ. Мінез-құлық нормалары басшыға да, қосшыға да бірдей, универсаль болуға тиіс» дейді бұл турасында әлгі Хоривицекең. Осыны тереңінен пайымдай алса, бір Шымкент емес, қай-қайсы жердегі әкім де өз жерлестерінің адамгершілік-моральдық деңгейін жүйелі түрде асқан ыждағаттылықпен көтерген болар еді. Қысқа мерзімді пайданы ғана ойламаған басшы сөйтеді. Егер шымкенттіктер де өз қаласын мақтан тұтсын десек, ұзақмерзімді мақсаттар аясында әрекетке басымдық берілуі керек. Лидерлік теоретиктері мұндай мақсат-міндеттерді басшылыққа алған елағаларына «шок туғызатын тәртіп енгіз» деп кеңес берген. Біріншіден, ол тәртіп есте қаларлықтай жұмыр болуға тиіс. Егер адамдар оны ұмытса, онда олар мәдениетті де ұмытады. Екіншіден, ол тәртіп «неліктен?» деген сұрақ туғызуға тиіс. Яғни бұл тәртіптің жойқындығы сондай «әзілдеп тұрсың ба?» деп сұрайтындай болса құба-құп. Үшіншіден, аталмыш тәртіп мәдениетке тікелей әсер етуге тиіс. Ал «неліктен» деген сұрақтың жауабы мәдени тұғырнама аясында түйінделсе ләзім.Төртіншіден, адамдар бұл тәртіппен күнделікті бетпе-бет келулері керек. Әгәраки, сіздің таңғажайып тәртібіңіз жылына бір рет қана орын алатын ситуацияға ғана қатысты болса, онда оның іске асырылуында да мән жоқ деген сөз және тәртіптің дұрыс түзілмегендігін білдіреді. – Бір танымал блогер «Шымкентке тек жергілікті пысық жігіттер шыдайды» депті. Әкімді сынау мәселесіне қалай қарайсыз?– Әкім халықтың қожайыны емес, малайы екендігін білдіріп отыру үшін неге сынамасқа?! Алайда айтылатын орны мен шегін білу, әдептен аспауға мұқият болған жөн. Америкалық жазушы Марк Твен айтпақшы, шындықты сулы сүлгі секілді бетке лақтырмай, пальто секілді ілтипатпен ұсыну керек. Қоғамдағы нақақ әділетсіздікке көніп, қиянаттарды ләм демей қабыл алғандар сол заматта болмыстық суицид жасайтынын да ұмытпасақ. Мансабын ойлап, басқасын ойлап, турашылдықтан тартынғанның өз ары алдында көңілі пәс, жүрегі де тыныш емес. Мысалы, адам баласы сыбайлас жемқорлық фактілеріне қатысты қалай үндемей қала алады? – Қала тарихында сынмен тиімді жұмысты жолға қойған әкім ретінде кімдерді айта аласыз?– Негізі кез-келген сынның мәні тиісті қорытынды жасау. Дәл осы қорытынды жасау тармағына қатысты кезінде бұл өңірдің басшысы болған, яғни Түркістан мен Шымкент бір кездегі «ОҚО» әкімі Асқар Мырзахметовтың тәжірибесін назарға алмай кетуге болмайды. Ол өзінің баспасөз хатшысы, баспасөз қызметі мен ондағы мониторингшілерге БАҚ, әлеуметтік желілердегі өз құзіреттілігіне кіретін салаларға қатысты бүкіл негатив пен сынды, мәселелерді жинақтап, соларды елеп, екшеп отыруды тапсыратын болған. Олардың ішіндегі аса көкейкесті немесе шын мәнінде негізі барларын бақылауға қойып, өз қолын қойып, тиісті басқарма басшыларының түйінді тарқатуын қатаң қадағалаған. Бүгінде аңыз сияқты көрінгенімен, Шымкентте осындай да оңды істер ат