Үкімет пен депутаттар салық туралы қызу талқылауда: Жаңа кодекске не кірді?

09.04.2025, 08:43 newsroom.kz

– Берік Тұрсынбекұлы бүгін біз өткен жылдың қыркүйегінде Парламентке ұсынылған және оған 2025 жылдың ақпанында түзетулер енгізілген жаңа Салық кодексінің жобасы туралы айтатын боламыз.Содан бері не өзгергенін айтсаңыз. – Салық кодексінің жобасы бізге қыркүйекте келді. Ол Президент Жолдауын орындау мақсатында әзірленді және біздің салық жүйемізді неғұрлым түсінікті, болжамды және әділ ету керек. Қыркүйек-ақпан айлары аралығында біз Салық кодексін түгел – 1000 беттен астам, 882 бапты іс жүзінде қарап шықтық. Ақпан айында үкімет фискалдық реформаны жариялады. Оған себеп – 10 триллион теңге бюджет тапшылығы. Бюджетке түсетін салықтық түсімдер біздің шығындарымызды өтемейді, жыл сайын Ұлттық қордан қосымша ақша тартып, бюджет тапшылығын жабу үшін ішкі нарықтан қарыз алуға мәжбүрміз. Бүкіл бюджет шамамен 25 триллион теңгені құрайды, оның 16 триллионы салықтық түсімдер, қалғанының барлығын қарыз қаражаты есебінен жабу қажет болды. Жыл өткен сайын бұл жағдай ушығып, алшақтық ұлғайып барады. Және бұл қалай болса да жабылуы керек. Үкімет экономиканың жекелеген салаларына салық жүктемесін арттыру, сондай-ақ салық жинауды басқаруды жақсарту туралы шешім қабылдады. Мысалы, ЭЫДҰ елдерінде орташа салық түсімдері ЖІӨ-нің 34 пайызын құрайды. Францияда – 45,6 пайыз, Бельгияда – 44,8 пайыз, Данияда – 44,1 пайыз, Ресейде – ЖІӨ-нің 21,4 пайызы. Ал Қазақстанда – 15,3 пайыз. Қырғызстаннан да төмен, ол жақта 22 пайыз. Яғни, салық жүктемеміз төмен. Сондықтан үкімет фискалдық реформаны бастады. – ҚҚС мөлшерлемесі Салық кодексінің жаңа редакциясындағы негізгі өзгеріс болып табылады. Үкімет ставканы дифференциялауды ұсынды, ең жоғары көрсеткіш 16 пайызды құрайды. Бұған депутаттар келісті ме? Ақырында қандай нұсқаны ойлап таптыңыз? – ҚҚС ставкасы мәселесі шынымен де салық реформасының іргетасына айналды. Үкімет сараланған мөлшерлеме енгізуді ұсынды, оның ең жоғары деңгейі 16 пайыз болып белгіленді. Мен оны нарық агрессивті емес түрде қабылдайды деп есептеймін. Әрине, кейбір ұсыныстар бар – бірден 16 пайыз емес, кезең-кезеңімен. Біз қазір халықтың, бизнестің, бюджеттің мүддесін ескеретін теңгерімді бюджет алуымыз керектігін бәрі жақсы түсінеді. Біздің бюджет әлеуметтік бағытты: 38 пайызға жуығы әлеуметтік салаға бөлінеді. Бұл зейнетақы мен жәрдемақы, денсаулық сақтау, ғылым және білім, туризм және спорт, мәдениет және ақпарат және т.б. Келесі жылы әлеуметтік салаға жұмсалатын қаржы 40 пайыздан асады. Яғни, бюджет ұлғайса, әлеуметтік саланы қолдауға мүмкіндігіміз артады. Бұл ретте даму бюджетін де ұмытпау керек. Салыстыру үшін, 16 пайыз көп пе, әлде аз ба деп қарасақ: Ресей мен Беларусьте ҚҚС мөлшерлемесі 20 пайызды құрайды, ал азық-түлік, балалар тауарлары мен дәрі-дәрмекке – 10 пайыз төмендетілді. Өзбекстан мен Қырғызстанда қазір біздегідей 12 пайыз. Ал Еуропалық одақтағы орташа көрсеткішті алатын болсақ, ол 21,8 пайызды құрайды. Ең жоғары Венгрияда – 27 пайыз, Дания мен Швецияда – 25, Германияда – 19, Еуропада ең төменгі Люксембургте – 17 пайыз. Бұл біздің үкімет ұсынатын 16 пайыздан жоғары. Барлық жерде дерлік мөлшерлеме сараланған. Менің пікірімше, түптеп келгенде біздің базалық мөлшерлеме 16 пайыздық мөлшерлеме сақталады, өйткені бұл үкімет денсаулық сақтау саласына ҚҚС мөлшерлемесі, ҚҚС шекті мәндері және мамандандырылған салық режимдерін қолдану шарттары сияқты басқа да негізгі мәселелер бойынша өз ұстанымдарын қайта қараған жағдайда, бұл талқылауға қатысушылардың көпшілігіне сәйкес келеді. Әрине, бұл жерде шағын және орта бизнес мүдделеріне нұқсан келтірмеу үшін тепе-теңдік қажет. Ымыралы шешім табылып, оның түпкілікті мақұлдануы Мәжілістің жалпы отырысында өтетініне сенімдіміз. – Бәс тігудің мөлшеріне қатысты үлкен даулар жоқ сияқты? – Жалпы, мөлшерлеме туралы дау болған жоқ – оны көтеру немесе төмендету. Бәлкім, кезең-кезеңімен көшу керек деген ұсыныстар болды. Ал содан кейін 12-ден 14 пайызға, кейін 16 пайызға ауыстыруды ұсынған жекелеген депутаттар болды. 2-3 жыл ішінде. Бірақ қазір бюджетке белгілі бір соманы түсіріп, мемлекеттің бар әлеуметтік міндеттемелерін орындау үшін 2026 жылдан бастап біртіндеп 16 пайызды бірден енгізу қажет. Көбісі осылай ойлайды. – Егер мөлшерлеме сараланған болса, кім аз төлейді, кім көп төлейді? - Қазір бізде екі мөлшерлеме бар: 16 және 10 пайыз. 16 пайыз – жалпы белгіленген мөлшерлеме, 10 пайыз – медициналық қызмет пен дәрі-дәрмекке. Біздің еліміздің экономикасының құрылымы сондай, медициналық қызметтердің көпшілігі бюджет есебінен қамтылған. Стоматология, косметология, зертханалар (жеке медицина – ред.) – медициналық қызметтің жалпы көлемінде олардың үлесі аз. Ал депутаттардың көпшілігінің пікірі бүгінде медицинаға қосымша құн салығын салу ерте және қажет емес. Өйткені медициналық қызметке ҚҚС салынса, олар 16 пайызға артады. Әрине, шығындарды бюджеттен жабу үшін бұл тарифтер қайтадан көтерілуі керек. Яғни, дәл осы шығындарды бюджет арқылы өтейтін боламыз. Бюджет арқылы жабу үшін бюджетке ақша жинаудың не қажеті бар? Енді үкімет ең қажетті, өте маңызды дәрі-дәрмектерді ҚҚС-тан босатуға дайын. Біз қазір бұл туралы көп пікірталас жүргізіп жатырмыз. Үкімет әлі ойланып, бізбен айтысып, өз уәждерін айтып жатыр. Біз тек стоматология, косметология, зертханаларға ғана салық салып, қалғандарын салықтан босатуды ұсындық. Біз бұл мәселеге нүкте қойған жоқпыз. Біз оны әлі талқылап жатырмыз. Сондай-ақ осы секторға ҚҚС кезең-кезеңімен енгізу туралы ұсыныс болды: 5 жылдан астам 5-тен 10 пайызға дейін. Нөлдік мөлшерлеме бойынша – салық-бюджет реформасы аясында ауыл шаруашылығы саласы үшін ҚҚС нөл пайыздық мөлшерлемеге айналдыру ұсынылды. Қазіргі режимде 70 пайыздық жеңілдік бар. Яғни, бүгінде ҚҚС мөлшерлемесі 12 пайыз болса, оның 30 пайызын ғана төлейді. Оларға 0 пайыз ұсынғанда есептеп шығарды: тауар өндіру үшін жанар-жағармай пайдаланады, техниканы жалға алады, химиялық заттарды сатып алады. Мұның бәрі ҚҚС-пен бірге келеді. Егер оларда 0 пайыз ҚҚС болса, олар осы ҚҚС-тың барлығын несие ретінде ала алмайды. Ал бұл шығынның өсуі деген сөз. Қолданыстағы механизммен олар жақсы қаржылық нәтиже көрсетуге және өз тауарлары мен қызметтеріне неғұрлым оңтайлы баға белгілеуге мүмкіндік алды. ҚҚС-тың нөлдік ставкасынан гөрі қазіргі механизм ауыл шаруашылығы саласына тиімдірек болып шықты. Сондықтан қазір депутаттар, «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы, Ауыл шаруашылығы министрлігі қазіргі тетік – 70 пайыздық жеңілдікті сақтап қалуға бейім. – ҚҚС шегін қандай деңгейде белгілеу ұсынылып отыр? Неліктен? – Үкіметтің нұсқасында ҚҚС шегін 3 800 АЕК (2025 жылы 1 АЕК 3 932 теңге – ред.) деп белгілеу ұсынылып отыр, бұл шамамен 15 миллион теңге. Қазіргі шекті көрсеткіш – 20 000 АЕК, бұл шамамен 78,6 млн теңге. Оны 3800 АЕК-ке түсірсек, қосымша 300 мың ҚҚС төлеуші ​​пайда болады. Үкіметтің дәлелі ҚҚС шегінің жоғары болуы ҚҚС шегіне жетпестен бірнеше компанияны тіркеуді және басқаруды жеңілдетеді. Яғни, бір меншік иесінің бірнеше жауапкершілігі шектеулі серіктестігі немесе жеке кәсіпкерлері болуы мүмкін. Бұл компаниялардың қызмет түрлері бірдей. Әрқайсысында 20 000 АЕК шегі бар, осындай 5 компания жылына 400 миллион теңгеге жуық табыс таба алады, бүгінде олар тек 3 пайыз салық төлеп, ҚҚС-сыз жұмыс істейді. Ал жалпы белгіленген салық режимінде корпоративтік табыс салығы 20 пайызды құрайды, олар да ҚҚС төлеушілер болып табылады. Осылайша ірі компаниялар салық жүктемесін оңтайландырады. Жылына шекті көрсеткіш 15 миллион теңгеге дейін төмендетілетін болса, бес емес, 25 компанияны тіркеу қажет болады. Әрине, меншік иесі үшін қызмет көрсету және басқару шығындары артып, олар салықты бөлу және оңтайландыру идеясынан бас тартуға мәжбүр болады. Бірақ біз басқа табалдырық болуы мүмкін деп есептейміз. Депутаттар тарапынан шекті шекті 10 000 АЕК (39,3 млн теңге) дейін төмендету туралы ұсыныс бар. Үкіметтің 15 миллион деген шекті нұсқасы өте кемітілген, ол айына 1 миллионнан сәл асады, рентабельділігі 10-15 пайыз болса, таза табыс 100-150 мың теңге болады, бұл аз ғана адамды қызықтырады. Сондықтан «Аманат» партиясы фракциясының отырысында депутаттар үкіметке ұсынылған ҚҚС шегін кем дегенде екі есеге көтеруді ұсынды. Бұл шағын бизнеспен айналысатын адал кәсіпкерлерге осы нарықта еркін жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Үкімет, менің ойымша, біздің дәлелдерімізді түсінді және олардың тым сақтық танытып отырғанын түсінді. Бірінші оқылымда олар келісетін шығар. Соңғы нүкте айтылмады, талқылау жалғасуда. Мен табалдырықтан ымыраға келеміз деп ойлаймын. – Олар ҚҚС-ты 12-ден 16 пайызға көтеруді ұсынып отыр. Бұл түпкілікті тұтынушыларға әсер етіп, жалпы бағаның өсуіне әкелмейді ме? - ҚҚС жанама салық болып табылады. Бұл бағаның өсуіне әкелетіні сөзсіз. Өйткені бизнес өз пайдасынан қосымша 4 пайыз төлемейді. Ол мұны міндетті түрде бағаға қосады. Бұл мөлшерлеменің көтерілуі бағаға ғана емес, инфляцияға да әсер етеді. Егер бүгінгі күні инфляция 9-9,5 пайыз деңгейінде болса, 2026 жылы инфляция екі таңбалы болады. Шамамен, үкіметтің есептеулері бойынша, қосымша 4 пайыздық ҚҚС қосымша 3 пайыздық инфляцияға әкеледі: ол шамамен 12,5-13 пайызды құрайды. Бірақ ҚҚС бір жыл бойы инфляцияға әсер етеді және енді әсер етпейді. Менің ойымша, бағаның өсуі соңғы өнімге ғана әсер етіп қоймайды, өсу «жерден есептегішке дейін» бүкіл тізбек бойынша жүреді, өйткені әр кезеңде бағаны реттейтін ҚҚС төлеушілер бар. Бірақ қымбатырақ тауарлар мен қызметтерден түсетін салық түсімдерінің артуы мемлекетке әлеуметтік төлемдер мен инфрақұрылымдық жобаларға қосымша қаражат бағыттауға мүмкіндік береді, бұл ұзақ мерзімді перспективада азаматтардың әлеуметтік жағдайын жақсартуға және ел экономикасының көлемін арттыруға ықпал етеді деп сенейік.