Ұлы дала – көшпенділер өркениетінің алтын бесігі

11.07.2025, 09:05 kaz.365info.kz

2021 жылы 5 қаңтарда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаласы жарық көрді. Онда Пре­зи­дент халқымыздың тарихи санасын жаңғырту айрықша маңызды екеніне ерекше назар аударды. Содан бергі 4 жылдан астам уақытта біраз шаруа жасалды.

Академиялық 7 томдық: ұлт тарихын түгендеу

Бұл ретте, ең алдымен, Прези­дент­­­ тапсырмасымен «Қазақстан тарихы: ежелгі дәуірден бүгінге дейін» атты академиялық 7 томдық­тың әзірленуін атап өткен жөн. Әр томға арнаулы ғылыми инсти­тут жетек­шілік етті. Бірегей жинақты дайын­дауға елімізден 250 тарихшы қатысты. Жүздеген ғалым көптомдықтың қосалқы авторы болды. Жұмыс барысында бұрын бізге беймәлім болып келген көптеген тың дерек табылып, ғылыми айна­лымға қосылып жатыр.

Бір сөзбен айтқанда, тарихымыз түгенделіп, барлық мәлімет объек­тивті түрде сараланды. Ұлт жылнамасын ұлттық мүдде тұрғысынан жазу қа­ғидасы берік сақталды. Тарихи әділ­дікті қалпына келтірген жаңа еңбек, шын мәнінде, ұлттық жобаға айналды.

Біз тарихымызды жазғанда асы­ғыстыққа жол бермеуіміз керек. Со­зып жіберуге де болмайды. Алдыңғы академиялық басылымдар­ды әзір­леу кезінде жұмыс тіпті ұзаққа созылғаны белгілі. 1943 жылғы 1 том­­дық басылымға 5 жыл, 1957 жыл­ғы 2 том­дыққа 5 жылдан астам, 70-жылдары шыққан 5 томдыққа 10 жылға жуық уақыт кеткен.

Ал тәуелсіздік кезеңіндегі 5 том­­дықтың бірінші томы 1996 жылы шы­қса, соңғы бесінші томы 2010 жылы көпшіліктің қолына тиді. Дайын­дық жұмыстарын айт­пағанның өзін­де, бес томдықтың толық басылып шы­ғуына 15 жылға жуық уақыт кетті.

Мәдени-рухани мұрамызды, тарихымызды түгендеуге арналған түрлі жоба аясында кейінгі жиырма-отыз жылда едәуір материал жинақталды. Кейін Мемлекет басшысының тапсырмасымен бұл жұмыс тың қарқынға ие болды. «Архив-2025» бағдарламасы жү­зеге асырылып, шет мемлекет­терге арнаулы экспедициялар ұйымдастырылды. 9 мемлекеттен (Еуропа елдеріндегі, әсіресе Ва­тикандағы, Парсы мем­лекет­теріндегі, Қытай мен Ресейдегі архивтерден) 5 мыңға жуық құжат табылып, зерттеліп, енгізілді. Пекин ар­хивтерінен табылған құжаттар Қазақ хандығының Цинь империясымен, Хиуа, Қоқан хандықтарымен, Ресеймен дипломатиялық, саяси және сауда қатынасынан мол ақпарат береді. Абылай ханның, Болат және Уәли сұлтандардың хаттары, түрлі жарлық XVIII ғасырда Қазақ хандарының кеңсесі, ауқымды құжат айналымы болғанын айқын көрсетеді.

Ал Ұлыбританиядан табылған «Тарихи-и Қыпшақ хани», «Нусрат­-Наме», «Муʻизз ал-ансаб»,­ «Бахр ал-асрар» сияқты қол­жазбаларда XIV ғасырдан бері қазақ же­рінде болған маңызды оқи­ға­лар туралы өте құнды мәліметтер жинақталған.

Тарихымызға қатысты бұрынғы басылымдарда картографиялық материалдар аса көп қолданылмаған еді. Мақсатты түрде жүргізілген кешенді шаралардың арқасында өте ауқымды картографиялық материал жиналды, Италия, Франция, Қытай және Ресей архивтерінен бұрын бізге беймәлім болып келген карталар табылды. Сондай-ақ кейінгі жылдары археологиялық қазба жұ­мыстары белсенді жүргізіліп, ма­ңызды жаңалықтар ашылды. Осы­ның бәрі жаңа басылымның маз­мұнын толықтырып, байыта түседі.

Бұл жеті томдықты төл тарихы­мызға қатысты осыған дейін жа­салған ірі жобалардың бұрын-соңды болмаған деңгейде толықтырылып, тәуелсіз Қазақстанның көзқарасы мен мүддесі тұрғысынан зерделей жазылған қорытынды нұсқасы деу­ге болады.

Осылайша, жұмыс негізінен жұмырланып қалды. Біз ауқымды жұмыстың соңғы кезеңіне қадам бастық. Жақында академиялық басылымның ресми редакциялық алқасы құрылды. Оған еліміздегі ең белді ғылыми-зерттеу инс­ти­тут­тарының жетекшілері, Ұлт­тық­ музейдің, Орталық мемле­кет­­тік архивтің басшылары, сон­дай-ақ Болат Көмеков, Жәкен Тай­ма­ғам­бетов, Мәмбет Қойгелдиев, Хан­гел­ді Әбжанов, Мұрат Әбдіров, Жақ­сы­лық Сәбитов, Радик Темірғалиев және басқа да көптеген белгілі ға­лым мен сарапшы кірді. Алқа­ мүшелерінің арасында аға буын­, орта буын және жас буын өкіл­дері бар. Бір сөзбен айтсақ, бұл жұ­мыс­­қа жан-жақты қарап, оны ке­шенді түр­де атқарып жатырмыз. Ре­­дакция ал­қа­сының жұмысын «Та­­рих­­шы­лар­дың құрылтайы» ­деу­ге бо­­­лады. Олар әр томды жеке-жеке­ қа­­рап, мұқият саралағаннан кейін­ бас­па­­ға жі­беру туралы шешім қабылдайды.

Редакция алқасы мүшелерінің бар­лығы өз мамандарымыз. Яғни 7 томдық академиялық басылымның жалпы маз­мұ­нын айқындайтын да, әр том, әр тарау, әр бөлім, әр тақырыпты сүзгіден өткізіп, түпкілікті шешімді қабылдайтын да өзіміз. Тоқетерін айтқанда, өз тарихымызды өзіміз жазып жатырмыз. Мен мұны редакция алқасының төрағасы ретінде ресми түрде мәлімдеймін. Сондықтан түрлі алыпқашпа сөзге сенудің қажеті жоқ.

Әрине, басқа ғылымдар секілді тарих ғылымы да бір орында тұрмайды. Жеті томдықты төрт құбыласы түгел, сан мың жылдық шежіреміздің ұңғыл-шұңғылы тегіс қамтылған, ешбір кемшіліксіз еңбек деп түбегейлі баға беруге қақымыз жоқ. Бағаны ертең оны оқитын аудитория мен кейінгі ұрпақ береді. Бірақ болашақта тарихпен айналысамын деген азаматтардың ұлт жылнамасын терең зерделеуіне, әрі қа­рай зерттеулер жүргізуіне сара жол ашып, берік негіз қалауға тырысқанымыз анық.

Көп ұзамай жеті томдық жарыққа шығады. Ондағы деректер мектептер мен жоғары оқу орындарындағы білім бағдарламаларына енгізіледі.

Осылайша, тарихымызды біртұтас шежіре ретіне жеткізетін басылым жарыққа шыққанда кейінгі ұрпақтың алдындағы бір парызымыз орындалды деп сеніммен айтуға болады.

Ұлы дала – өркениеттер ошағы

Біз төл тарихымызға ауқымды, кең көзқараспен қарауымыз керек. Қазақ жерінде біздің жыл санауымызға дейінгі замандарда-ақ түрлі тайпалар ән­шейін саяси, әскери, я шаруашылық бір­лес­тіктер емес, орталықтандырылған билік жүйесі бар, иерархиясы мен таптық бө­лінісі нақтыланған толыққанды мемле­кет­тер болған. Көнеден келе жатқан мем­лекет­ті­гіміздің тұғыры саяси құрылымдарға, орталық билік жүйесіне ғана емес, ор­тақ құндылықтарға, рухани-мәдени біре­гейлікке негізделді. Сондықтан тарихы­мызды зерделеп, дәріптегенде қазақ жерінің ежелгі және ортағасырлық қуатты мемлекеттердің мекені ғана емес, ең бастысы, бірегей көшпенділер өркениетінің алтын бесігі екеніне баса назар аударуы­мыз керек.

Жалпы, Орталық Азия аймағы, со­ның ішінде біздің өңір бай тарихымен, қазы­налы шежіресімен ерекшеленеді. Қазақ жеріндегі ежелгі кеніштер мен кен байыту орталықтарынан бұл аймақта метал­лургияның қаншалықты жоғары дамы­ғанын айқын аңғаруға болады. Ежел­гі көшпенділер Еуразия кеңістігіндегі теңдессіз мәдениеттің иесі болды. Адам­зат баласы ең алғаш жылқыны қолға үй­реткен жер екені ғылыми тұрғыда дә­лелденген Ботай қонысы, қуатты мем­ле­кеттердің әміршілері – Есік қорғанынан табылған Алтын адам, Аралтөбедегі Сармат көсемі, Шығыс Қазақстандағы Шілікті әміршісі, Берел ханшайымы мен Елеке сазы дегдары және басқа да теңдессіз тарихи мұралар қазақ жерінде есте жоқ ескі замандардың өзінде жоғары дамыған өркениет болғанын көрсетеді.

Төл тарихымызға тікелей қатысы бар көне жәдігерлер қазіргі Қазақстан жерімен ғана шектелмейді. Арғы бабаларымыздың қаншалықты кең аумақты ен жайлап, еркін билеп төстегенін көрсететін балбал тастарды алып құрлықтың барлық қиырынан көруге болады.

Кезінде тарихпен айналысып жүр­генде осы балбалдарды өзім де зерт­тегенмін. Бастапқыда Орхоннан Дунайға дейінгі кең-байтақ алқаптағы көне ескерткіштерді зерттеуге ұмтылып, кейін уақыттың тар­лығына байланысты Орхоннан Каспийге дейінгі аралықпен шектелуіме тура келді. Жинаған материалдарым «Ұлы даланың тас сақшы­лары» деген атаумен жарыққа шықты. Расымен, басынан аяғына дейін сан мың шақырымдық ұлан-ғайыр далада шашырай орналасқан балбалдар бір кезде бабаларымыз иелік еткен аумақтың шекара шебі іспетті көрінеді. Асқан шеберлікпен қашалған тас мүсіндер кейінгі ұрпаққа аманат еткен жерін қорғап, күзетіп тұрған батырлар сияқты әсер қалдырады.

Сондай-ақ бүлінбей сақталған балбал­дардың мұрты, қылыштары, құмыралары – бәрі бір-бірінен аумайды. Осының өзі қазір бірнеше мемлекетке қарайтын, кең-байтақ даланы мекен еткен халықтардың мәдениеті, дәстүрі мен наным-сенімі бірдей екенін, яғни біртұтас өркениетке тиесілі екенін көрсетеді.

Балбалдан бөлек, Көк түріктер дәуі­рінен қалған ғажайып мұралардың ең әйгілісі – Күлтегін мен Білге қағанның бітіктастары. Бұл ескерткіштер арғы бабаларымыздан барша адамзатқа мирас болып қалған теңдессіз жәдігерлер екені сөзсіз. Олардың қатарын жуырда тағы бір тамаша ескерткіш толықтырды, Құтлық қағанның бітіктасы табылды.

Ұлы Жібек жолының бойындағы әрісі екі мың жылдан бері асқақтап тұрған қа­ла­ларымыз да – бірегей өркениеттердің кө­некөз куәсі. Шірік-Рабат, Тараз, Түркіс­та­н, Отырар, Қаялық, Алмалық, Жан­кент, Сарайшық, Сығанақ және басқа да шаһар­лардың әрқайсысы туралы тұтас еңбек жазуға болады. Сюань-Цзянь, әл-Макдиси, Ибн-Баттута, Гильом де Рубрук, Плано Карпини, Марко Поло сияқты атақты жи­һанкездер қалаларымыздың және көш­пенділер өмірінің сән-сал­танатын тамсана жазған.

Келесі мәселе. Біз бұған дейін төл шежіремізге қатысты материалдық құндылықтарды ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұра нысандарының тізіміне қосуға баса мән беріп келдік. Бұл дұрыс, жұ­мыс алдағы уақытта да жалғаса береді. Мы­салы, жақында Маңғыстаудағы жерас­ты ме­шіт­терін аталған тізімге қосу туралы өтініш бердік. Бұдан бөлек, мате­риалдық емес мәдени мұралар тізіміне «Салбурын» сияқты ұлттық дәстүрімізді, «Алпамыс батыр» эпосын енгізу мәселесі пысықталып жатыр. Былтыр осы тізімге «Беташар» рәсімі қосылды. Оған дейін домбырамен күй тарту өнері, киіз үй тігу, айтыс өнері, қазақ күресі, Наурыз, асық ату сияқты ұлт­тық өнеріміз бен салт-дәстүрлерімізді енгізген едік.

Бірақ осы халықаралық ұйыммен ын­тымақтастықтың тағы бір қыры бұған дейін назардан тыс қалып келді. Қазір қазақ тарихынан сыр шертетін деректі мұ­рамызды ЮНЕСКО-ның «Әлем жады» ті­зіміне енгізу жұмыстарын қолға алдық. Кезінде тізімге Қожа Ахмет Ясауи­­дің және оның ізбасары Сүлеймен Бақырғанидың қолжазбалар коллекциясы (2003 жылы), «Невада-Семей» халықаралық ан­тиядролық қозғалысының аудио-ви­зуал­ды құжаттары (2005 жылы), Арал те­ңізінің архив қорының материалдары (2011 жылы) қосылған. Содан кейін жұмыс біраз жыл тоқырап қалған еді. Мем­лекет басшысы Ұлттық құрылтайдың Бурабайда өткен отырысында жұмысты қайта жандандыру туралы нақты тапсыр