Кезінде Ахметтің еңбегін пайдаланғандар оған тіл білімінің төрін бергісі келмеді – Айгүл Ісмақова

05.09.2022, 08:20 inform.kz

- Айүл Серікқызы, Ахмет Байтұрсынұлының еңбектеріне арналған академиялық басылым қолға алынып жатыр екен. Бұл басылымда оның бұған дейін табылмай келген еңбектері жарыққа шығады деп айта аламыз ба? - Өкінішке қарай, олай айтуға келмейді. Ахмет Байтұрсынұлының төте жазумен басылған кітаптарын біздің М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының қызметкері болған профессор, ғылым докторы Сәрсенбі Дәуітов Мәскеуден әкелген болатын. Содан бері осы институттың қорында тұр. Ахмет Байтұрсынұлы шығармаларының түпнұсқасы деген жоқ. Бәрі – төте жазумен басылған бірінші басылымдары. Ең алғаш 1909 жылы «Қырық мысалы» төте жазумен шыққан ғой. Тілтану еңбектерін тұңғыш рет біз топтастырып, шығарып жатырмыз. 1986 жылы мен Мәскеуден кандидаттық диссертация қорғап келдім. Екі жылдан кейін Ахмет Байтұрсынұлы ақталды. Біз Мәскеуде табынып жүрген Бахтин сияқты постмодернист ғалымдардың еңбектерін он орайтын құнды мұраны Ахмет Байтұрсынұлы 100 жыл бұрын «Әдебиет танытқышта» беріп кеткенін көріп таңғалдық. 1928 жылы Ахмет Байтұрсынұлы Мәскеуге съезге бара жатқан жерінен ұсталып, Беломорканалға жіберіледі. Ол жерде екі жыл отырады. Бадрисафа апамыз Максим Горькидің әйеліне хат жазып, сол хаттың қозғауымен үш жылға толмай Ахмет Байтұрсынұлы бостандыққа шығады. Ол жақтан Ахмет Байтұрсынұлы құр қол келмеген еді. Қуғында жүріп «Тіл танытқыштың» қолжазбасын жазып әкеледі. Мәскеудегі түркологтармен оны талқылайды. Өкінішке қарай, сол кітап әлі жоқ. 1926 жылы «Әдебиет танытқыш» шықты ғой, ал Беломорканалдан алып келген «Тіл танытқыш» әлі жоқ. Біз оны неге іздеп отырмыз? 1911 жылдан басталған «Әліппе», «Тіл құрал», «Сауат ашқыш», «Баяншы» сияқты еңбектерінің бәрін қорытындылап, «Тіл танытқыш» деген атпен бүкіл қазақ тілі қалай оқытылуы керектігін нұсқап шығармақ болған. Бірақ қолжазбасы бар болғаны анық. Өйткені жетекші түркологтардың талқылауынан өткен. Оны замандастары, Ресей ғалымдары растап, жазып кеткен. Қазанмен бірге көмілген қазына - Бұлардан басқа қандай еңбектері әлі табылмай жатыр? - «Тіл танытқыштан» бөлек «Мәдениет тарихы» табылған жоқ. Тек бірінші тарауын тауып отырмыз. Біздің тілтанудағы жігіттер біраз жыл бұрын «Шаруашылық өзгерісі» дейтін мақаласын тауып, «Мәдениет тарихын» таптық деп сүйіншілеген. Ол «Мәдениет тарихының» кіріспесі екен. 1915-16 жылдары «А.Б» қолтаңбасымен «Қазақ» газетінің 8 бірдей санында шыққан бұл мақаланың өзі 107 бет болса, соның ішінде 147 рет «мәдениет» деген сөз кездеседі. Соған сүйеніп, бұл мақала «Мәдениет тарихының» алғы тарауы деп топшылап отырмыз. Сондай-ақ, «Әдебиет танытқыштың» соңғы тарауы жоқ. 20 жылдай болып қалды. Ара-тұра маған Қостанайдан бір үлкен ақсақал хабарласады. «Біз «Мәдениет тарихының» қайда екенін білеміз. Түбі табамыз» деген еді. Ахмет Байтұрсынұлының жары Бәдрисафа Мұхамедсадыққызы өмірінің соңғы жылдары Байтұрсын жұртындағы бір қораның қасынан кетпей, күзеткендей торуылдап өткенін сол кісілер айтып отыр. Әлгі қораның артында көмбе бар көрінеді. Ахмет Байтұрсынұлы екі қазанды төңкеріп, ішіне кітап жасырып көмген екен. Ішінде үлкен аталары ұстаған үлкен құран кітаптар мен өзінің бүкіл еңбегі бар деседі. Айтып келе жатқандарына 20 жыл болса да, мен сенем соған. Қысқасы, Қостанайдан бір хабар күтіп жүрмін. Жуырда Орынай Жұбаева бастаған бірнеше ғалым Ташкенттің архивін ақтарып қайтты. Ол жақта сирек құжаттарды сканерлеуге болмайтындықтан шамалары жеткенше ең керекті деген жерлерін қолмен конспектілепті. Ал архивтен құнды дүние табу үшін бір реттік сапармен шектелмей, айлап-жылдап отыру керек. Мәскеу, Қазан, Орынбор, Санкт-Петербург, архивтерінде осындай табанды жұмыс жасалуы керек. Орынборда мұрағаттық деректер алу қиынға соғып барады. Бұл мәселе үкіметтер деңгейінде шешілгені оңды болар еді. - Сонда сіздер дайындап жатқан академиялық басылымның жаңалығы қандай болмақ? Ең құнды деген бірнеше еңбегінің бас-аяғы түгел емес деп отырсыз ғой... - 1988 жылдың қараша айында алаш ардақтыларының алғашқы легі ақталды. Ал 1989 жылы Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышы», «Қырық мысал», «Маса» мен «23 жоқтау» еңбектері кирилл қарпінде жарық көрді. 1991 жылы Рымғали Нұрғалидың жетекшілігімен «Ақжол» деген кітап болып шықты. 2003-2013 жылдар бес және алты томдық жинақтары менің жетекшілігіммен жинақталып шықты. Тәуелсіздігімізге 31 жыл толды ғой. Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері толық қамтылып баспаға берілген жоқ. Былтыр тамыз айында ғана рұқсат берді. Өткенде мемлекеттік комиссияның отырысында Ерлан Қарин мырзаға академиялық басылымын шығару керектігін айтқанда таңғалды. «Осыған дейін шықпағаны қалай?», - деп, қаржы мәселесін шешіп берді. Мұндай кітаптардың тағдырын баспа ұйымдары шешетін болған. Мәдениет министрлігі тапсырыс береді, оны баспа ұйымдары ұтып алады. Бір томы 20 баспа табақтан аспасын деп талап қоятын солар. Одан бір сөйлемің асып етсе, сол жерден қиып тастайды. Кітабыңның соңғы сөйлемі аяқталмай жарық көре береді. Осындай қасаңдыққа ұшырап отырмыз. Тек Ахмет Байтұрсынұлы ғана емес, Алаш ардақтыларының еңбектері түгел осылай жұлмаланып басылып жүр. Академиялық басылым дегенде 10 томдық шығармалар жинағының электрондық нұсқасы әзірленді. Ал кітапқа бес том болып шығады. 10 томды түгел басып шығаруға қаражат бермей отыр. Әлі күнге дейін біз шетелге шыққанда ғалымдар Ахмет Байтұрсынұлының төте жазуының факсимилесін көрсетіңізші деп өтініш айтады. Биыл сол факсимиле тұңғыш рет баспа бетін көргелі отыр. Ал 10 томдық электрондық нұсқасы М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының ресми сайтына салынады. Бұл жаңағы шетелдік ғалымдардың да Ахмет мұрасымен емін-еркін танысуына мүмкіндік туғызады. Электрондық нұсқаның кереметі сол, «Тіл құралды» Ахмет Байтұрсынұлы 8 рет басып шығарған. Бірақ бір дүниені қайталап шығара бермеген. Жазушылардан, мұғалімдерден алған ескертпелердің негізінде толықтырып отырған. Яғни, «Тіл құрал» кері байланыстың арқасында жетілдіріліп отырған. Академиялық жинақта бүкіл шығармалары түпнұсқа немесе алғашқы басылым нұсқасында беріледі де, қасына қазақ тіліндегі аудармасы мен кирилл қарпіне көшіріледі, ғылыми түсіндірмесі қоса жазылады. Мысалы «Тіл құралдың» 8 нұсқасы да беріледі. Әр нұсқаның қай жылы басылғанын, алдыңғысынан қандай айырмашылығы бар екенін түсіндіріп кетеміз. Қазтуған жыраулардың толғаулары Ахмет Байтұрсынұлына дейін ешқайда жарық көрмеген. 1926 жылы «Әдебиет танытқышта» алғаш рет үзінділер берілді. «Тіл құралда» Нысанбай жыраудың «Кенесары-Наурызбайы», өзінің 23 жоқтауы жүр. «Тіл құрал» бірінші сыныптың оқушысына арналды ғой, соның ішінде сіз бен бізге қажетті тарихи аманат берілген. Тілдің ережелерін көркем әдебиет үзінділерін мысал етіп беру арқылы бекітіп отырған. Қазтуғаннан бастап Бұқар жырауға дейін, одан кейінгі Нысанбай, Доскейдің тарихи мәтіндерінен сөйлемдер жүр. Өзінің «Қырық мысалынан», Мағжан мен Ілиястың өлеңдерінен, Жүсіпбектің прозасынан, Әлиханның мақалаларынан сөйлемдер мысалға келтіріп отырған. Сонда ол кісі тілді оқыта отырып, баланың санасына ұлттық кодты сіңіріп, есейтіп отыруды көздеген. Тіл арқылы бүкіл рухани құндылықты дарытуды мақсат тұтқан. Түркі ғалымдарының арманы – Ахмет теориясымен ортақ әліпби түзу - Төте жазудың факсимелесін сұраушылар көп екенін айтып отырсыз. Қазіргі қазақ оны аса бір қажет етпей жатқанда шетелдік ғалымдар не үшін қызығып отыр деп ойлайсыз? - Еуропа, Ауғанстан, Түркия, Қытай, Иран елдеріндегі қазақ диаспорасының тілін, ділін сақтап, осы күнге жеткізген қуатты құралдың бірі – Ахмет Байтұрсынұлы түзген төте жазу. Төте жазудың негізінде араб жазуы жатыр ғой. Ал араб жазуында дауысты дыбыстар таңбаланбайды. Әлем түркологтары сондай күрделі әліпбиді қазақ тіліне икемдеп, тілдің бүкіл табиғи заңдылықтарына нұқсан келмейтіндей етіп әліпби түзгеніне таңғалады. Соның теориясын түсінгілері келеді. Ахмет Байтұрсынұлы Бакудегі түркология съезіне қатысқанда 5 беттік баяндама жасап, қазақ тілін қорғап қалу – жалпы түрік тілінің негізін, болашағын қорғап қалу екенін ғылыми негізде дәлелдеп шыққан. Бүкіл әлемде әліппелер бар. Соның бәрін Ахметтің әліпбиімен салыстырып қараңызшы. Әліпби бірінде «ана» сөзінен, бірінде «аспан» деген сөзден, бірінде «отан» деген сөзден басталады. Ахмет Байтұрсынұлының әліпбиі ғана «АР» сөзінен басталады. Мектеп қабырғасында балаға үйрететін бірінші сөз «АР» болған. Ар түркі тектес халықтардың, оның ішінде қазақтардың басты ұлттық коды екенін айтқан. «Білім есігін «АР» деген сөзбен ашқан бала ешқашан біреуге қиянат жасамайды, ешқашан өз отанын қорламайды, нағыз түркінің ұрпағы болып өседі» деген ұстанымы болған. Қазір түрік, әзербайжан әліпбиінде «қ», «ң», «ө» әріптері жоқ. Латынға көшкенде түсіп қалған. Соны көрген Ахмет Байтұрсынұлы ескерткен, «Латынға көшіп жатқандарыңызға береке берсін, бірақ төл дыбыстарыңыздан айырыласыздар» деп нақты айтқан. Сол айтқаны айнымай келгенін көріп отырмыз. «Қазақ тілі – түркі тілдерінің ішіндегі ең таза сақталғаны» деп айтып жүруіміз сыртқа жүнімізді қомпайтып көрсету емес. Ахмет түзген әліпбидің арқасында түркі тілдерінің айтылымға негізделген заңдылықтары сақталып қалды. Оны қазіргі ғалымдары толықтай мойындап отыр. Түрік ғалымдарынан бірнеше рет өтініш естідік. «Сіздер Байтұрсыұлындай ғұламасы бар елсіздер. Оның еңбектерін түсінетін ғалымдарыңыз бар. Байтұрсынұлы айтқан негізде бүкіл түркі әлемінің тілдік байлығын сақтайтын жаңа әліпби жасап беріңіздерші» дейді. Қазақ ғалымдарының Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілінің табиғатын сақтаудағы рөлі туралы мақалаларын ғаламтордан сатып алып отырады екен. Бәрінің арманы әзербайжан, түркі, өзбек, қазақ, қырғыз бір-бірін еркін түсініп оқитын әліпби болса дегенге саяды. Бүкіл түркі әлемі осылай тәнті болған Ахметтің әліпби түзу әдістемесі қазіргі латын әліпбиін әзірлеу ісінде ескерілмей жатыр. Ескерілмей кетеді-ау деген де қаупіміз бар. Латын әліпбиі Ахмет Байтұрсынұлының теориясы бойынша түзілуі керек - Осы ойыңызды тарқатып айтыңызшы? - Өйткені ахметтанушылар іске тартылмай отыр. Ол істің басы-қасындағылардың басты мақсаты қазақ тілінің дыбыс жүйесін пернетақтаға бағындырып беру болып отырған сияқты. Олай болмайды. Біз де түрік пен әзербайжандай төл дыбыстарымыздан айырылып қаламыз. Перн