Билікті сынаған дұрыс, сыбаған қате – Абылайхан Қалназаров

17.05.2024, 16:56 turkistan.today

Мәдениеттанушы-философ Абылайхан Қалназаровтың жуырда ғана жарық көрген «Шымкенттің жұмсақ күші» атты кітабы қазір көпшілік арасында талқыланып жүр. Бұл кітап ҚР Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясында да «Брендті басқарудың тиімді стретегиясы» тақырыбы аясында талқыға алынды,-деп хабарлайды turkistan.today порталы El.kz-ке сілтеме жасап. Осы орайда біз де кітап авторымен жүздесіп, қоғам мен билік үшін барынша көкейкесті болып бара жатқан сын тақырыбында сұхбаттасып қайтқан едік.– Абылайхан Мамырайханұлы, жаңа кітабыңызды ел «Саяси технология туралы тұңғыш қазақша кітабы» деп бағалап жатыр. Бұл қаншалықты рас? Мысалы, мен бұл тұңғыштыққа сыни көзбен қараған болар едім. Сонда шынымен алдыңғы КСРО кезеңіндегі 70 жылды былай қойғанның өзінде, соңғы егемендік алған 30 жылда бұл тақырыпқа ешкімнің түрен салмағаны ма?– «Жұмсақ күш» атты кітабымда абырой-бедел, политтехнология мен ақпараттық-психологиялық соғыс тақырыптары кеңінен тарқатылған. Ал оның жалпы мазмұны вервальдық образға түзету жасайтын имиджмейкерлікпен БАҚ-тағы оқиғалар бейнесін оңдайтын спиндокторлыққа сапталды. Оқырмандар сол жағын көбірек көріп, лепестеп жатса керек. Бірақ шындығы да сол. Ресми баспасөз хабарламасы да солай жолданды. Қаншама әдебиеттерді ақтардым. Тек Қазақстан топырағының ләмімен, яғни фактажымен әзірленген мұндай бірде-бір еңбекке көз түспеді. Әрине, Ресейдің саяси орталықтары тарапынан дайындалған осы тектес туындылар орыс тілінде көп қой. Бұған дау жоқ. Алайда ел ішінде отандас авторлардың орысша да, қазақша да әзірлеген бұл сияқты басы бүтін саяси технологияларға арналған кітабын кездестірмедім. Егер кездестіріп жатсаңыздар дереу маған жеткізулеріңізді сұраймын. Өйткені менің бұдан кейінгі де зерттеулеріме қажет болар еді.Жалпы, тұңғыш болу маған құрмет жасамайды. Керісінше бұл еліміздегі көп саланың кенже дамығанын көрсетеді. Бізде қай саламен тақырыпқа кірсеңіз де тұңғыш бола беретін үрдіс бар. Сол жағы сәл біртүрлі.– Әлеуметтік желідегі бір оқырман бұл кітабыңыз турасында: «Жеке өмір, мансап, бизнес пен саясаттағы «сын» мәселесін жақсы ашқан екен» деген пікір қалдырыпты. Сынның сан түрі болатынының білсем де біраз ойланып қалдым...– Бұл кітаптың «Дағдарысқа қарсы коммуникация» деген үлкен бір тарауында «Абырой-репутацияның құндылығы», «Жалған ақпараттың тарауы және оған қарсы реакция», «Жағымсыз шынайы ақпараттың жария болуы және оған қарсы реакция», «Дағдарысқа қарсы іс-қимыл ұсынымдары» деген бөлімдер бар. Солардың бәрінде бұл тақырыпты қозғай келе, ішінде «Жалған ақпараттың тарауы және оған қарсы реакция» бөлімі аясында сын садағының табиғатын өз білім-білігімше тереңірек талдауға тырысқан едім. Айталық, жалған, жағымсыз ақпараттың тарауы – бұл сыбыс, ғайбаттау, фактілердің дұрыс интерпретацияланбауы және басынан-аяғына дейін айыптауға құралған негізсіз сыннан көрінеді.Оның көзі екеу болады: А – Дерек көзі беделді емес, яғни «сарыжағал баспасөз», шулы басылым, қамтылымы аз әлеуметтік желі, даукес, жаман аты шыққан блогер немесе Б – дерек көзі беделді, маңызды, ой-пікір көшбасшысы. Бір сөзбен айтқанда, кейбір сыңаржақ БАҚ, журналистер мен блогерлер, ақпараттық киллерлер мен рэкетирлер, қателіктер, арам ниет, қасақаналық.Ақпараттық соғыс мамандарының айтуынша, жалған ақпараттың, оның ішінде негізсіз сынның пайда болуының төрт себебі болуы ықтимал: саяси, экономикалық, идеологиялық және жеке бас жақтырмаушылық. Мысалы, алдыңғы жылдары әлеуметтік желілерде шындыққа жанаспайтын «Түркістан облысы әкімі Түркістан қаласының атауын «Нұрлы қала» деп ауыстыру туралы ұсыныс берді» деген ақпараттың тарағаны есте. Сонда ел аумақтық басшыларды іліп ала жөнеліп, аяусыз соққылап, сынап еді ғой.Бұл ретте басын ашып алатын бір тұс бар. Бұл – шынайы сын мәселесі. Сынды байқамаса жалған ақпаратқа, жала мен жаулыққа жатқызып, заңдық тұрғыда еркін класификациялап жіберуге де болады. Сын керек. Ұсыныс, жанашырлық пен шынайылықтан туындаған сын керек. Бірақ сын біреуді кемсіту, келемеждеу, қателігін көзге шұқып көрсету арқылы қадір-қасиет пен абыройды таптау мақсатындағы қандай да бір жаман мотивсіз – салиқалы болуы керек. Терминдік жағымен келгенде, сын – белгілі бір жұмыстың жақсы, жағымды жағымен қатар жағымсыз, кемістіктерін талдап, баға бере айтылатын да пікір. Мен кітапта бар болғаны осындай нәзік шекараларды белгілеп, соны саралаңқырап айттым.– Сонда сын қалай айтылу керек?– Сын айту – тілмен, жазу арқылы, сурет, бейне немесе әрекет арқылы болады. Сөз жүзінде айтылатын сын дегеніміз – қандай да бір адамның, ұйымның, қауымның еңбегі мен іс-әрекетінің, сөзінің дұрыс-бұрыс, жеткілікті-жеткіліксіз, жақсы-жаман жағын көрсету. Сынның ахлақ тұрғысынан жақсы немесе жаман болуы, оның кімге, қайда бағытталғаны, қашан, қай жерде, қандай мөлшерде, қандай мақсатта және қандай ниетте айтылғанына байланысты. Осы жағынан қарағанда сынды екіге бөлуге болады. Бірі орынды сын – түзетуші, пайдалы және теріс сын – қиратушы, зиянды. Сынның әсері немесе нәтижесі жоғарыда айтқанымыздай жағдайға қарай өзгеріп отырады.Кезінде қоғам қайраткері Мұрат Әбенов модераторлық еткен «Kun.kz» ашық медиа платформасындағы талқы барысында бүгінгі Оқу-ағарту министрі, сол шақтағы «Оқулық» республикалық ғылыми-практикалық орталығы директоры Ғани Бейсембаев осы сын мәселесін айрықша тарқатып өткен болатын. Онда «Түймедей өрмекшіден математиканың өркеші өзгерді ме?» тақырыбы аясында мектеп бағдарламасындағы негізгі пәннің бірі – математикаға қатысты айтылып жатқан сындар назарға алынды.«Оқулық» орталығы да ел ішінде қандай сын-пікір бар, олардың арасындағы ең маңыздысын екшеп, сараптауда. Соларға қарап, қандай да бір олқылықтарға жол бермеуді қарастырып жатырмыз» деген-ді Ғ.Бейсембаев.«Жас қазақ» газетінің тілшісі де «Оқулық» орталығы басшысына: «Қоғам тарапынан ең көп сын айтылатын саланың бірі, осы – оқулық. Сын көп жерде сапа да болу керек» деген сауал қойғанда, Ғ.Бейсембаев тағы да алдыңғы ойын жалғастырып: «Біз үшін кез келген сындарлы сын пікірдің барлығы құнды. Тек кей кезде сол сын айтушылардың сөзі шын сын ба, әлде алыпқашпа әңгіме ме, соны анықтау қиын. Кейбір жекелеген топтар бұл тақырыптың айналасында хайп іздеп жүргендей көрінеді. Оқулық – сенсация іздейтін тақырып емес. Ол жерге дабыра-дақпырт жүрмейді. Біз әрбір сынға назар саламыз, негізгі жұмысымыздан былай шығып, соның анық-қанығын тексереміз. Көп жағдайда негізсіз болып шығады. Негізі сынды айту үшін де адам маман болуы керек. «Шымшық сойса да, қасапшы сойсын» деген. Сондықтан да сын айтуға да жанашырлық пен жауапкершілік керек. Яки, «сын түзелмей, мін түзелмейді» дегенді еске салғым келеді. Бұл ретте орталығымыз оқу басылымдарына қатысты пікір білдіріп отыратын бастамашыл топтармен мақсатты түрде жұмыс істеуді қолға алмақшы. Сөйтіп оқулық сапасының артуына атсалысатын сарапшылардың қоғамдық ортасын қалыптастыру міндеті жүзеге асырылмақ», деген болатын.Бұл жерден сынға деген адекватты көзқарасты көріп тұрмыз. Дұрыс реакция. Яғни сынды қабылдау әдебіне куәміз. Алайда Ғани мырза сынның да айтылу әдебі мен шартын алға тартып отыр емес пе? Сынағаны – дұрыс, сыбағаны – қате! Сыншылардың өзінің мектебін қалыптастыру, олардың арасынан сарапшы қауымдастық өкілдерін екшеп шығаруға тырысушылық – қол шапалақтатпай қоймайды. Бұл да болса мемлекет өкілі ретіндегі білгендік пен көрегендік!– Қазіргі біздің қоғамда сынаушылар да, сыбаушылар да аз емес. Бірақ сол сынды қабылдау жағы кемшін секілді.– Бұл мәселенің де таяқ секілді екі ұшы бар. Шындығында, сындарлы сын қажет. Өйткені таза қалпындағы оның басты мақсаты – көңіл-күйді бұзып, қосымша жұмыс жүктеу емес. Мысалы, әкімдік жағдайында қызметтің жақсаруына көмектесу. Көмектесу болмаса да осал тұстарды кезекті рет топшылауға себеп беруінің өзі қандай-ды! Тек өзі де дұрыс сын айтуды және сынды лайықты қабылдауды үйрену керек.Жалпы, ел үкіметі, әкімдіктер мен олардың қаптаған құрылымдық бөлімшелеріне, басшылығына өз ортасында сын қабылдаудың, қателіктерді мойындаудың корпоративтік мәдениетін қалыптастыруды қолға алатын кез келді. Жауапты тұлғалар осыны терең ұғына отырып, қолда бар ақпараттық ресурстарды пайдалана отырып, газет-журнал, телевидение, радио және әлеуметтік желілер арқылы қазақстандық зияткер орталарға сын айту мәдениеті мен әдебіне қатысты ақпараттық жұмыстар жүргізу де аса маңызды. Түйткілдерді көтергендегі конкретика, қызметкерлер мен басшылардың жеке басына ауып кетпеу, хайп қумау, абыройға нұқсан келтірушілік және журналистік-блогерлік этика мен мораль мәселелерін армансыз ілгерілетуге болады. Не десе де, сөз бостандығы – freedom of expression азаматтардың конституциялық құқығы. Заңда белгіленген шеңберде «деуге», «деп» қалуға хақысы бар. Бірақ бұл шектен шығуды білдірмейді. Яғни бұл жерде қазір кең таралған мемлекеттік қызметкерлерге қатысты кибербулингті айтамын. Енді әлеуметтік желідегі кибербулингтің мың бір түріне де бейім болуы керектігін мемлекеттік қызмет ерекшелігі дейтін болдық.Өкінішке қарай бүгінгі әлеуметтік желіде танымал болудың 2 нұсқасы байқалады: Алдыңғысы – Танымал тұлғамен, әсіресе, билік өкілдерімен сөзге келіп, желідегі рейтингін көтеріп, жарқ ете қалады. Екіншісі – «Бәрі жаман, мен жақсы» ұстанымы.Бүгінде «Қоғамдық пікір көшбасшылары» деген атауға ие болғандар жалпылама сипат алып кетті. Олардың көбінің өз шындығына деген сенімі көбіне не даңққұмарлыққа, не қаржылық яки мансаптық мүддені көздеуге бағытталған. Мұны да жұрт біліп отыр. – Өзіңіз де біраз жерде басшылық қызметте болғансыз. Өз тәжірибеңізден не айта аласыз? Сынды қалай дұрыс қабылдауға болады?– Меніңше, бұл түйткілге мынадай 7 тұрғыдан келу керек:Біріншіден, Адекватты реакция жасай білу. Егер ол моральдық-этикалық, заңдық тұрғыларды сақтап айтылмаған болса да, жағымсыз пікірлерді абыроймен қабылдап, одан көп пайдалы нәрсе алуға тырысу.Екіншіден, жау емес, одақтас деп қабылдау.Үшіншіден, өзгенің көзқарасы мен беделін құрметтеу. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев: «Біз жаңа саяси мәдениет қалыптастырып жатырмыз. Түрлі қөзқарас, бірақ біртұтас ұлт. Өзгенің пікірін құрметтеп, диалог жүргізу арқылы ғана еліміз ілгері жылжиды» деген еді?!.Төртіншіден, тыңдай